Yûsuf bin Muhammed İbnü’l-Vekîl el-Milevî (öl. 1129/1717’den sonra)’nin Acâyibü’l-Mahlûkât Tercümesi: Acâyibü’l-Mahlûkât ve Garâyibü’l-Mevcûdât

Yıl 2023, Sayı: 37, 821 - 840, 21.12.2023

Ramazan Bardakçı , Öznur Aksakaloğlu

https://doi.org/10.29000/rumelide.1405802

Öz

İslamî edebiyatların ortak ürünlerinden olan acâyibü’l-mahlûkât türündeki kitaplar yazıldıkları devrin coğrafyası ve kozmografyası başta olmak üzere astroloji, biyoloji, zooloji, botanik, tarih, din, mitoloji, alternatif tıp, sosyal yaşam gibi alanlar hakkındaki bilgilerle birlikte bazı olağanüstü unsurları da bünyesinde barındıran ve bunları okuyucuların ilgisini çekecek şekilde olağan/olağanüstü anlatış biçimleriyle toplu olarak sunan ansiklopedik eserlerdir. Bilinen ilk Acâyibü’l-Mahlûkât kitabı İran edebiyatında Ebü’l-Hüseyin Abdurrahman b. Ömer es-Sûfî (öl. 376/986) tarafından 374/984-85 yılında telif edilmiştir. 12. yüzyıldan itibaren İran edebiyatında bu türde eserler yazılmaya devam etmiş ve Arap edebiyatında da bu türe ait eserler yazılmaya başlanmıştır. 12. yüzyılda Ahmed et-Tûsî (öl. 570/1175’den sonra) tarafından İran edebiyatında kaleme alınan Acâyibü’l-Mahlûkât ve Garâyibü’l-Mevcûdât adlı eser ile 13. yüzyılda Arap edebiyatında Ebû Yahyâ Cemâlüddîn Zekeriyyâ b. Muhammed b. Mahmûd el-Kazvînî (öl. 682/1283) tarafından yazılan aynı adlı eser, bu türde yazılan diğer eserlere yapı ve içerik olarak kaynaklık etmiştir. Bu türdeki eserler, 14. yüzyıldan itibaren İran ve Arap edebiyatlarından tercüme yoluyla Türk edebiyatına girmiş ve varlığını 18. yüzyıl içinde tamamlamıştır. Türk edebiyatındaki acâyibü’l-mahlûkât tercümelerinden biri de Yûsuf b. Muhammed İbnü’l-Vekîl el-Mîlevî (öl. 1129/1717’den sonra) tarafından 18. yüzyılda kaleme alınmıştır. Eser, Kazvînî’nin Acâyibü’l-Mahlûkât ve Garâyibü’l-Mevcûdât adlı Arapça kaynak metninin 25 Receb 1129/5 Temmuz 1717 tarihinde Türkçeye yapılmış olan tam tercümesidir. Türk edebiyatındaki acâyibü’l-mahlûkât tercümelerinin birçoğu Kazvînî’nin eserinin kısaltılmış eksik tercümeleridir. Milevî tercümesi, Kazvînî’nin eserinin Türk edebiyatındaki ikinci tam tercümesi olması bakımından önemlidir. Bu tercümenin bilinen tek nüshası müellif hattıdır ve Hamburg Üniversitesi Kütüphanesi (SUB HH), Cod. orient. 342 numarada kayıtlıdır. Çalışmamızın giriş bölümünde, Acâyibü’l-mahlûkât türü hakkında genel bilgiler verilmiş; bu türdeki eserler üzerine yapılan çalışmalar tanıtılmıştır. İnceleme bölümünde mütercim Yûsuf b. Muhammed İbnü’l-Vekîl el-Mîlevî’nin hayatı hakkında bilgi verildikten sonra Acâyibü’l-Mahlûkât ve Garâyibü’l-Mevcûdât tercümesinin yapısı ve içeriği üzerinde durulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Acâyibü’l-Mahlûkât, Yûsuf b. Muhammed İbnü’l-Vekîl el-Mîlevî, Acâyibü’l-Mahlûkât ve Garâyibü’l-Mevcûdât, Kazvînî, Kozmografya

Kaynakça

• Açıkgöz, O. N. (1974). Ahmed Bîcan, Acâibü’l-Mahlûkât [Yayımlanmamış bitirme tezi]. İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Ak, M. (1997). Menâzırü’l-Avâlim (metin) [Doktora tezi, İstanbul Üniversitesi].
• https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Al, Ş. B. (2010). Acâibü’l Mahlûkât giriş metin inceleme dizin sözlük [Yüksek lisans tezi, Sakarya Üniversitesi]. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Âşık Mehmed (2007). Menâzırü’l-Avâlim (3 Cilt). (M. Ak, Haz.) Türk Tarih Kurumu.
• Aydın, B. (2021). Mir‘ât-ı Acâibü‘l-Mahlûkât ve Keşf-i Garâibü‘l-Mevcûdât (inceleme-transkriptli metin-100a-200a) [Yüksek lisans tezi, Akdeniz Üniversitesi].
• https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Aykaç, M. (1999). İbn Hübeyre, Ebü’l-Muzaffer. İçinde TDV İslam Ansiklopedisi (Cilt 20, ss. 82-83). Türk Diyanet Vakfı.
• Bardakçı, R. & Aksakaloğlu, Ö. (2022). Bosna Kadısı Mevlânâ Gınâî (öl. 969/1561-1562’den sonra)’nin acâyibü’l-mahlûkât türündeki tercümesi “Mir’ât-ı Kâ’inât”. ESTAD, 5(3), 1516-1535. https://dergipark.org.tr/tr/pub/estad/issue/74290/1218481#article_cite
• Bardakçı, R. (2022a, 1 Şubat). Tezkiretü'l-Acâyib ve Tercümetü'l-Garâyib (Eyyûb bin Halîl). Türk Edebiyatı Eserler Sözlüğü. http://tees.yesevi.edu.tr/madde-detay/tezkiretu-l-acayib-ve-tercumetu-l-garayib-eyyub-bin-halil
• Bardakçı, R. (2022b, 5 Şubat). Mir‘ât-ı Acâibü‘l-Mahlûkât ve Keşf-i Garâibü‘l-Mevcûdât (Hüseyin b. Muhammed b. Mustafa). Türk Edebiyatı Eserler Sözlüğü. http://tees.yesevi.edu.tr/madde-detay/mir-at-i-aca-ibu-l-mahlukat-ve-kesf-i-gara-ibu-l-mevcudat-huseyin-b-muhammed-b-mustafa
• Bardakçı, R. (2022c, 3 Mart). Tercüme-i Acâyibü’l-Mahlûkât ve Garâyibü’l-Mevcûdât (Rodosî-zâde Muhammed. Türk Edebiyatı Eserler Sözlüğü. http://tees.yesevi.edu.tr/madde-detay/tercume-i-acayibu-l-mahlukat-ve-garayibu-l-mevcudat-rodosi-zade-muhammed
• Bardakçı, R. (2022d, 12 Şubat). Acâ'ibü'l-Mahlûkât ve Garâ'ibü'l-Mevcûdât tercümesi. Türk Edebiyatı Eserler Sözlüğü. http://tees.yesevi.edu.tr/madde-detay/aca-ibu-l-mahlukat-ve-gara-ibu-l-mevcudat-tercumesi
• Bardakçı, R. (2023, 18 Şubat). Tercüme-i Acâ'ibü’l-Mahlûkât ve Garâ'ibü’l-Mevcûdât (Vekîl-zade). Türk Edebiyatı Eserler Sözlüğü. http://tees.yesevi.edu.tr/madde-detay/tercume-i-aca-ibu-l-mahlukat-ve-gara-ibu-l-mevcudat-vekil-zade-tees-1821
• Başbakanlık Osmanlı Arşivleri Daire Başkanlığı (2012). Osmanlı belgelerinde Mısır. (N. Koltuk, K. Peker, M. Albayrak, K. Gurulkan, Y. İ. Genç & U. Demirbaş, Haz.) Başbakanlık Osmanlı Arşivleri Daire Başkanlığı.
• Başkan, G. (2007). Manisa İl Halk Kütüphanesi’nde 45 Hk. 5355 no’da kayıtlı Sürûrî çevirisi Acâibü’l-Mahlûkât adlı eserin minyatürlerinin incelenmesi [Yüksek lisans tezi, Erciyes Üniversitesi]. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Bilge, M. L. (2000). İbnü’l-Verdî, Sirâceddin. İçinde TDV İslam Ansiklopedisi (Cilt 21, ss. 238-239). Türk Diyanet Vakfı.
• Bilgin, O. (1994). Ebü’l-Müeyyed-i Belhî. İçinde TDV İslam Ansiklopedisi (Cilt 10, ss. 337-338). Türk Diyanet Vakfı.
• Buçukçu, Z. (2017). Mahmud bin Kadı-i Manyas’ın Acebü’l-Üccab adlı eserinin transkripsiyon ve dizini [Yüksek lisans tezi, Hacettepe Üniversitesi].
• https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Bursalı Mehmet Tahir (2016). Osmanlı müellifleri (Cilt 1). (M. A. Y. Saraç, Haz.) Türkiye Bilimler Akademisi.
• Çağbayır, Y. (2007). Ötüken Türkçe Sözlük. Ötüken.
• Çelik, E. (2019). Rodosî-zâde’nin acâibü’l-mahlûkât tercümesi (inceleme-metin-sözlük-tıpkıbasım) [Doktora tezi, Uşak Üniversitesi].
• https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Çınar, D. (2003). Mir’âtü’l-Kâinât: dil incelemesi-metin-sözlük [Doktora tezi, İstanbul Üniversitesi]. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Demirtaş, A. (2003). Dürr-i Meknûn [Doktora tezi, Ondokuz Mayıs Üniversitesi].
• https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Demirtaş, A. (2009). Yazıcıoğlu Ahmed Bican, Dürr-i meknûn. Akademik Kitaplar.
• Devellioğlu, F. (2003). Osmanlıca Türkçe ansiklopedik lugat. Aydın Kitabevi.
• Erdem, T. (2020). Mir’ât-ı Acâibü’l-Mahlûkât ve Keşf-i Garâibü’l-Mevcûdât (inceleme-çeviriyazılı metin-tıpkıbasım, 400a-488a) [Yüksek lisans tezi, Uşak Üniversitesi].
• https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Erdoğan, M., Başçetin, Y. & Erkoç, K. (2021). Mir’âtü’l-Kâ’inât (Kâ’inatın aynası) Hüsameddin Bursevî. Sonçağ.
• Erkan, M. (2016). Acâibü’l-Mahlûkât (inceleme-metin-sözlük-indeks). Akademi Titiz.
• Gedizli, M. (2011). Acâibü’l-Mahlûkât [200a-400a] [giriş, transkripsiyonlu metin, dil-yazım özellikleri, dizin-sözlük] [Doktora tezi, Kocaeli Üniversitesi].
• https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Göl, O. (2008). Alî Bin Abdurrahman Acâibü’l-Mahlûkât [1.-35. varak] [Yüksek lisans tezi, Sakarya Üniversitesi]. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Hees, S. V. (2014). Şaşırtıcı: acâib edebiyatının bir eleştirisi ve yeniden okunması (Y. Özay, Çev.). Milli Folklor, (103), 142-162.
• İnan, R. (2010). Acâibü’l-Mahlûkât giriş transkripsiyon inceleme dizin sözlük [Yüksek lisans tezi, Sakarya Üniversitesi]. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• İzgi, C. (2002). Kazvînî, Zekeriyya b. Muhammed. İçinde TDV İslam Ansiklopedisi (Cilt 25, s. 160). Türk Diyanet Vakfı.
• Karaca, H. (2021). Mütercimi meçhul bir Acâyibü’l-Mahlûkât ve Garayibü’l-Mevcûdat tercümesi (inceleme-metin-gramatikal dizin-tıpkıbasım). Grafiker.
• Koçoğlu, T. (2018, 20-22 Eylül). Rûznâmeci Muhammed b. Muhammed Şâkir’in minyatürlü Acâyibü’l-Mahlûkât tercümesi. İçinde 2. Uluslarası İpekyolu Akademik Çalışmalar Sempozyumu Tam Metin Kitabı (ss. 184-198). Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi
• Koçoğlu, T. (2020). Rûznâmeci Muhammed Şâkir’in Acâ’ibü’l-Mahlûkât tercümesi. Kimlik.
• Kut, G. (1988). Acâibü’l-Mahlûkât. İçinde TDV İslam Ansiklopedisi (Cilt 1, ss. 315-317). Türk Diyanet Vakfı.
• Kut, G. (2010). Acâibü’l-Mahlûkât, Eski Türk edebiyatı araştırmaları II. Simurg.
• Kut, G. (2012). Acâyibü’l-Mahlûkât ve Garâyibü’l-Mevcûdât. Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı.
• Oğuz, B. B. (2014). Sürûrî’nin Kitâbü’l-Acâibü’l-Garâib’i Üzerine göstergebilimsel bir inceleme [Doktora tezi, Celal Bayar Üniversitesi].
• https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Özaydın, A. (2000). İbnü’l-Esîr, İzzeddin. İçinde TDV İslam Ansiklopedisi (Cilt 21, ss. 26-27). Türk Diyanet Vakfı.
• Özdemir, M. (1994). Ebû Hâmid el-Gırnâtî. İçinde TDV İslam Ansiklopedisi (Cilt 10, ss. 128-130). Türk Diyanet Vakfı.
• Özkan, M. (2003). Manyasoğlu Mahmud. İçinde TDV İslam Ansiklopedisi (Cilt 28, ss. 33-34). Türk Diyanet Vakfı.
• Öztürk, E. S. (2017). Mahmûd b. Kadî-i Manyâs, Acebü’l-Uccâb (inceleme, tenkitli metin, gramatikal dizin) [Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi].
• https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Sakaoğlu, N. (1999). Dürr-i Meknun saklı inciler. Tarih Vakfı Yurt.
• Sarıkaya, B. (2010). Rükneddin Ahmed’in Acâibü’l-Mahlûkât tercümesi [giriş-metin-sözlük]. [Doktora tezi, Marmara Üniversitesi]. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Sarıkaya, B. (2019). Tercüme-i Acâ’ibü’l-Mahlûkât. Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı.
• Sümer, F. (1991). Arslanşah b. Tuğrul. İçinde TDV İslam Ansiklopedisi (Cilt 3, ss. 404-406). Türk Diyanet Vakfı.
• Şemseddin Sami (2017). Kâmûs-i Türkî. (R.Gündoğdu, N. Adıgüzel & E. F. Önal, Haz.) İdeal Kültür.
• Taeschner, F. (2018). Osmanlılarda coğrafya. (O. Özkul, N. Çomak & H. Çeri, Haz.) İksad.
• Yaniç, S. (2004). Hâce Hatîb Mahmûd Er-Rûmî ve Harîdetü’l-Acâyib ve Ferîdetü’l-Garâyib tercümesi isimli eserinin edisyon kritik ve tahlili [Doktora tezi, SelçukÜniversitesi]. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Yazar, S. (2014). XVI. yüzyıl Türkçe seyahatnamelerinde acâib. Millî Folklor, 13(103), 98-110.
• Yazar, S. (2015). Tercüme-i Tuhfetü’l-Elbâb ve Nuhbetü’l-A’cab (Gırnâtî seyahatnâmesi). Büyüyen Ay.
• Yazar, S. (2022, 12 Şubat). Tercüme-i Acâ'ib-i Mahlûkât ve Garâ'ibü'l-Mevcûdât (Sürûrî). Türk Edebiyatı Eserler Sözlüğü. http://tees.yesevi.edu.tr/madde-detay/tercume-i-aca-ib-i-mahlukat-ve-gara-ibu-l-mevcudat-sururi
• Yıldıran, M. (2010). Acâibü’l-Mahlûkât [106.-140. varak], [metin giriş inceleme dizin sözlük]. [Yüksek lisans tezi, Sakarya Üniversitesi].
• https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Yıldız, O. (1989). Ahmed-i Bîcân, Acâibü’l-Mahlûkât [dil özellikleri-metin-seçmeli sözlük]. [Yüksek lisans tezi, İnönü Üniversitesi].
• https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Yılmaz, E. (1998). Acâibü’l-Mahlûkât imla ve ses bilgisi metnin transkripsiyonu [1-200 varaklar arası]. [Doktora tezi, Sakarya Üniversitesi].
• https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Yûsuf Bin Muhammed İbnü’l-Vekîl el-Mîlevî (t.y.). Tercüme-i Acâ'ibü’l-Mahlûkât ve Garâ'ibü’l-Mevcûdât. Hamburg Üniversitesi Kütüphanesi (SUB HH), El yazmaları, Nu. Cod. orient. 342.