İzzeddin Ez-Zencânî’nin Tasrifu’l-‘İzzi Adlı Eserinin Sarf İlmindeki Yeri

Yıl 2023, Sayı: 37, 944 - 958, 21.12.2023

Mehmet Yakışık

https://doi.org/10.29000/rumelide.1405811

Öz

Arap Dili, tarihte yer alan kadim ve en zengin dillerden biridir. Hz. Peygamber (S.A.V.)’in tebliğ ettiği İslam Dini’nin Araplar arasında hızlı bir şekilde yayılması, Arapçanın başta Kur’an, hadis ve diğer dini metinlerin dili olması, bu alanda yapılan çalışmaları ve bu çalışmayı yürütenleri daha hassas olmaya yöneltmiştir. Hiç şüphe yok ki bu bağlamda yapılan çalışmalar, Arap dilinin grameri olan nahiv ve sarf üzerine birçok eserin yayınlanmasına da vesile olmuştur. Nitekim bu alanda gayret gösterip önemli eserler yazanlardan biri de İzzüddin ez-Zencanî’dir. ez-Zencânî, konu ile ilgili birkaç eser kaleme almıştır. Bu eserlerden en önemlisi de Tasrîfû’l el-‘İzzî adlı eseridir. Söz konusu eser, sarf ilmi alanında önemli bir yer tutmuştur. Bundan dolayı İslam dünyasının birçok medreselerinde ders kitabı olarak okutulmuş ve önemli dil bilimcilerin dikkatini çekmiş, üzerine birçok şerh, haşiye ve ta’lîk yazılmıştır. Bu çalışmada h. Yedinci Yüzyılın önemli dil bilimcilerinden biri olan ‘İzzeddin- ez-Zencânî ve Tasrîfû’l el-‘İzzî adlı eseri incelenmiştir. Çalışma, bir giriş ve üç bölümden oluşmaktadır. Girişte, Arapça gramerinde ilk filolojik çalışmalar ve gramer çalışmalarının başlamasına neden olan faktörler ele alınmıştır. Birinci bölümde: nahiv, sarf ilminin tanımları, nahiv sarf ilminin doğuşuna ve sarf ilminin evrelerine kısaca değinilmiştir. İkinci bölümde, Arapça gramerine ve metodolojisine önemli katkıları olan, birçok ilim dalında eser telif eden, İzzüddin Abdulvehhâb ez-Zencânî’nin hayatı, ilmi kişiliği ele alınmıştır. Üçüncü bölümde ise Tasrîfû’l el-‘İzzî adlı eseri incelenmiştir. Tasrîfû’l el-‘İzzî adlı eser incelenirken, ilk olarak eserin çerçevesi ve konularına değinilmiştir. Ayrıca eseri nazım haline getirenler, eserin üzerine yapılan şerh hevâşî, ta’lik çalışmaları konu edinmiştir.

Anahtar Kelimeler

Tasrîfû’l el-‘İzzî, İzzüddin ez-Zencanî, Nahiv, Sarf, ’İlâl

Kaynakça

• Abdulhamid, M. (1995). Durûsu’t-tasrîf. Beyrut: el-Mektebetu’l-‘Asriyye.
• Âlûsî, Ş. M. (1415). Rûhu’l meânî. Beyrut: Daru’l-Kutubu’l-ilmiyye.
• Bağdâdî, İ. (1951). Hediyyetu’l’-‘Ârıfîn esmau’l-Muellifin ve asaru’l-Musannifin. Beyrut: Dâru’t-Turâsi’l-‘Arabî.
• Bulut, A. (Nisan 2001), Kur’an filolojisiyle ilgili üç ilim dalı, Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 12/12-13, 397. https://dergipark.org.tr/tr/pub/omuifd/issue/20303/215551.
• Câdu’l–kerîm, Abdullah, (sarf ilminin ortaya çıkışı ve Arapların meşhur sarfçıları), httbs://Gadkarem.com/vb/member.php?u=2.
• Cevheri, İ. (1990). es-Sihhâh Tacu’l-luğati ve sıhâhi’l- ‘Arabiyye, thk., Ahmed Abdulgaffur Attar. Beyrut: Daru’ul Melayin.
• Cürcânî, S. Şerîf, (1985). Kitabut-Ta’rîfât. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l- ʿİlmiyye.
• Çelebi, H. (t.y.). Keşfü’ẓ-ẓunûn ʿan esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-‘Arabî.
• Çetin, N. M. (1991). “Arap”, DİA. İstanbul: Türkiye Türkiye Diyanet Vakfı.
• Çıkar, M. Şirin, (2008). Nahivciler ile Mantıkçılar Arasındaki Tartışmalar. Ankara: TDV Yayın Matbaacılık ve Ticaret İşletmesi.
• Dinçer, F. (2022). İbn Bennâ’nın İlmi Şahsiyeti ve Kıraat İlmine Katkısı, İstanbul: Kitap Dünyası Yayınları.
• Dunkûz, Ş. Ahmed (1959). Şerḥu’l- Merâḥi’l-ervâḥ. Mısır: Şirketu mektebeti ve matbaati Mutsafa el-bâbî el- Helebî.
• el-Luğavî, Ebü’t-Tayyib (t.y.). Merâtibü’n-naḥviyyîn. Kahire: el-Fecale,
• Eşnevî, A. (1354). Tasrîfu’l alamet. Mısır: Matbaatu’s-Saâde.
• Furat, A. (1996). Arap edebiyat tarihi. İstanbul: Edebiyat fakültesi basımevi.
• Gümüş, S. (1994). Sadreddin, Seyyid şerîf Cürcânî. İstanbul: Fatih Yayınevi matbaası.
• Habeşî, A. (2004). Câmiʿu’ş-şürûḥ ve’l-ḥavâşî. el-İmarâtu’l-‘Arebiyyetul’l-Muttahide: El-Mecm’i’s-Sekkâfî Ebûzabî.
• Hâşimî, A. (1354). el-Ḳavâʾidü’l-esâsiyye li’l-luġati’l-ʿArabiyye. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l- ʿİlmiyye.
• Hendâvî, H. (1989). Menâhicü’s-Sarfiyyîn ve Mezhâbihim. Beyrut: Daru’l-Kalem.
• İbn manzûr, C. (t.y.). Lisanül Arap. Kahire: Daru’l Meârıf.
• İbnü’n-nedîm, , Ebü’l-Ferec. (2010), el- Fihrist. Beyrut: Daru’l Kutubu’l- ilmiyye 2010.
• Keylânî, Ebû’l Hasan Ali b. Hişâm. (2023). Şerhu’l-Keylânî alâ tasrîfi’l-‘İzzî. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l- ʿİlmiyye.
• Maksud, Mecmuat’üs-Sarf. (2010). İstanbul: Şifa Yayınevi ve matbaacılık.
• Nâsıf, Hıfnî, Muhammed D., Mustafa T., Muhammed S. ve Muhammed S.(2009). Edrusu’n-Nahviyye. Kuveyt: Daru’l –‘İlafu’d-Davliyye.
• Özaydın, A. “Zencan” (2013). DİA. Ankara: Türkiye Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Özel, A. (2013), “Zencanî İzzeddin” DİA. Ankara: Türkiye Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Sabbân, Ebü’l-İrfân M. (1997), Ḥâşiyetü’ṣ-Ṣabbân ʿalâ Şerḥi’l-Üşmûnî li Elfiyyeti İbn Mâlik, Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l- ʿİlmiyye.
• Sübkî, Ebû Nasr T. (1918), Ṭabaḳātü’ş-Şâfiʿiyyeti’l-kübrâ, thk. Mahmud Muhammed et-Tenâhî- Abdülfettâh Muhammed, Mısır: Daru İhyai'l-Kütübi'l-Arabiyye.
• Süyûtî, E. Celâlüddîn. (1979), Buġyetü’l-vuʿât fî ṭabaḳāti’l-luġaviyyîn ve’n-nüḥât. Dımaşk: Daru’l fikr.
• Şatır, M. (1983), el-Muʿcez fî neşʾeti’n-naḥv. Mısır: Mektebtu külliyyati’l-Ezheriyye.
• Tantâvî, M. (t.y.), Neşetu’n-Nahvi ve tarihu eşhuru’n-Nuhat. Kahire: Daru’l Meârif.
• Tarı, N. (2021), Teftâzânî’nin hayatı ve es-Saʻdînî adlı şerhinin İncelenmesi. Ankara, İksad Yayınevi.
• Teftâzânî, S. (t.y.), Şerḥu Taṣrîfi’z-Zencânî. Midyat: t.y.
• Timurtaş, A. (Nisan 2009), Molla Muhammed Zivingî ve ilmî kişiliği, Şarkiyat İlmi Araştırmalar Sayı: I. Dergisi -www.e-sarkiyat.com- ISSN: 1308-9633.
• Zencânî, İ. (2008), Taṣrîfü’l-ʿİzzî, (thk. eş-Şeyhi Enver b. Ebibekir ed- Dağıstanî). Beyrut: Daru’l Minhac.
• Zencânî, İ. (2014), Taṣrîfü’l-ʿİzzî, (macmûatu es-sarf). Diyarbakır: Mektebetu seyda, 2014.
• Ziriklî, H. (2002), el-Aʿlâm: Ḳāmûsü terâcim. Beyrut: Dârü’lİlm li’l-Melâyin.