Edîbu’l-Memâlik-İ Ferâhânî ve yaşadığı çağda İslâm ülkelerinin içinde bulunduğu durumu eleştiren bir şiiri

Yıl 2023, Sayı: 37, 1060 - 1074, 21.12.2023

Saniye Simla Özçelik

https://doi.org/10.29000/rumelide.1405821

Öz

XIX. yüzyıl ve XX. yüzyılın başlarında İran’da Kaçar hanedanı döneminde Batılılaşma hareketleri ile birlikte ortaya çıkan ve Meşrutiyet devrimi ile doruğa ulaşan sosyal-demokrat hareketler İran edebiyatında da kalıcı izler bırakmıştır. Bu süreçte bağımsız ve uygar bir İran görmek isteyen İranlı şair, yazar ve aydınlar istibdat rejimine karşı halkın bilinçlenmesi adına kalemlerinden yararlanmışlar böylece ülkede yaşanmakta olan yeni durum şiire de yansımıştır. Meşrutiyet ile birlikte İran’da yaşanan değişimlere paralel olarak bu dönem şiiri içerik bakımından değişerek politik ve sosyal bir mahiyet kazanmış, realist ve milliyetçi bir yapıya bürünmüştür. Neo-klasik şair-gazetecilerin ilk neslinden olan Edîbu’l-Memâlik-i Ferâhânî de bu dönem sosyal ve siyasi konuları eserlerine taşıyan meşrutiyetçi şairlerden biriydi. “Emirî” ve “Pervâne” mahlaslarıyla şiirler yazan Ferâhânî şairlikteki ustalığıyla Muzafferüddin Şah Kaçar tarafından “Edîbu’l-memâlik” lakabına layık görülmüştür. İlk sivil gazetelerden biri olan Edeb gazetesini uzun yıllar neşreden şair dini ve edebi içerikli eserlerinden ziyade kaside ve kıta kalıbında yazdığı vatani ve sosyal mazmunlu eserleriyle bilinmektedir. Bu çalışmada şairin 1906 yılında Bakü’de iken kaleme aldığı ve İslam ümmetinin geri kalmışlığına ve dağınık haldeki durumuna işaret ettiği otuz dört no’lu kasidesi ele alınmıştır. Kırk beş beyitten oluşan bu manzumede Edîbu’l-memâlik yaşadığı çağda Müslüman toplumların içinde bulunduğu durumu eleştirmekle birlikte Avrupa’nın sömürgeci devletlerinin politikalarını da kınamıştır.

Anahtar Kelimeler

Edîbu’l-Memâlik-i Ferâhânî, İran Meşrutiyet Devrimi, Modern Fars Edebiyatı

Kaynakça

• Abrahamian, E. (2005/ h. 1384). Îrân Beyn-i Do İnkılâb (A. Gol Muhammedî ve M. İbrahim Fettâhî, Çev.). Tahran: Ney.
• Afandiyeva, U. (2020). 19. Yüzyıl Başlarında Rus Çarlığı’nın Güney Kafkasya Politikası (Yüksek Lisans Tezi). Erişim Adresi: https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp.
• Anbarcıoğlu, M. (1985). Çağdaş İran Edebiyatında Nesir. D.T.C.F. Doğu Dilleri Dergısi,4,l, 1-23.
• Âryenpûr, Y. (1993/ h. 1372). Ez Sabâ Tâ Nimâ, (Cilt 2), (5 b.). Tahran: İntişârât-ı Zevvâr.
• Budak, Mustafa. (2010). “Şeyh Şamil”, DİA, (Cilt 39, s. 67-70). içinde İstanbul: İSAM: Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırma Merkezi.
• Burka’î, S. M. B. (1993/ h. 1372). Sohenverân-i Nâmî-yi Mu‘âsır-i Îrân, (Cilt 1), (2 b.). Tahran: Neşr-i Hurrem.
• Browne, E. G. (1937/ h. 1316). Târîh-i Edebî-i Îrân Ez Âgâz-i Ahd-i Safevîye tâ Zemân-ı Hâzır, (Cilt 4). Tahran
• Demirci, K. (1993). “Dahhâk”, DİA, (Cilt 8, s. 408-409). içinde İstanbul: İSAM: Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırma Merkezi.
• Destgirdî, V. (Ed.). (1933/ h. 1312). Dîvân-i Kâmil-i Mîrzâ Sâdık Hân Emîrî Edîbu’l-Memâlik Tahran: Furûği.
• Devletâbâdî, A. (1954/ h. 1333). Târîh-i Tahavvül-i Nesr-i Fârsî-yi Muʿâsır. Tebriz: Ferheng.
• Dihhudâ, A. E. (1999/ h. 1377). Luğatnâme-yi Dihhudâ, (Cilt 1), (2 bs.). Tahran: Danişgâh-i Tahran.
• Erinç, Sırrı (1993). “Cava”, DİA, (Cilt 7, s. 170-171). içinde İstanbul: İSAM: Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırma Merkezi.
• ES’ADÎ, M., HABÎBÎ, R. (2010/ h. 1389). “Mâm-i Vatan” der Dîvân-i Edîbu’l-memâlik-i Ferâhânî, Nâme-i Pârsî, 55, 5-26.
• Fesâyî, M. R. (2000/ h. 1379). Ferheng-i Nâmhâ-yi Şâhnâme. Tahran: Peşehûşgâh-i Ulûm-i İnsânî ve Mutaalat-i Ferhengî.
• Fığlalı, E.R. (1999). “İbn Mülcem”, DİA, (Cilt 20, s. 220). içinde İstanbul: İSAM: Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırma Merkezi.
• Foran, J. (2013/ h. 1392). Mukâvemet-i Şikenende Târîh-i Tahavvulât-i İctimâî-yi İrân, (A. Tedeyyun, Çev.) (14 b.). Tahran: Resâ.
• Hajiyev, J. (2022). Azerbaycan Gence Hanlığı: Cevad Han’ın General Sisianov’la Mektuplaşması (Gence Uğrunda Mücadele). Türk Dünyası Araştırmaları, 131, 135-158.
• Hâkimî, İsmail. (2012). Çağdaş İran Edebiyatı. (Şadi Aydın, Çev.), Ankara: İskenderiye Kitaplığı.
• Hâşimî, M. S. (1984/ h. 1363). Târîh-i Cerâyid ve Mecellât-i Îrân (Cilt 1). Tahran: İntişârât-ı Kemâl.
• İlâhî, N. A. (2007/ h. 1386). Asarü’l-Hak, (Cilt 2), (5 b.). Tahran: Neşr-i Penc.
• İvanov, M. S. (1978/ h. 1357). İnkılâb-ı Meşrûtiyet-i Îrân (A. Tebrîzî, Çev.). Tahran: Şebgir ve Armağan.
• Kanar, M. (2013). Çağdaş İran Edebiyatının Doğuşu ve Gelişmesi. İstanbul: Say Yayınları.
• Kanar, M. (1995). “Ferâhânî”, DİA, (Cilt 12, s. 356). içinde İstanbul: İSAM: Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırma Merkezi.
• Karacan, O. (2013). 1906 İran Meşrutiyeti (Yüksek Lisans Tezi). Erişim Adresi: https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Kedkenî, M. R. Ş. (2001/ h. 1380). Edvâr-i Şi'r-i Farsî, Ez Meşrûtiyet Tâ Sukût-i Saltanat. Tahran: İntişârât-ı Sohen.
• Kesrevî, A. (1984/ h. 1363). Târîh-i Meşrûte-yi Îrân (Cilt 1), (16 b.). Tahran: Emîr-i Kebîr.
• Mâzenderânî, V. (1971/ h. 1350). Mecmûʿa-yi Ahdnâmehâ-yi Târîh-i Îrân, Tahran: İntişârât-ı Vezâret-i Umûr-i Harîce.
• Örs, Derya. “Fars Edebiyatı. Üslûp ve Tarihî Dönemler”, DİA, (Cilt 39, s. 154-155). içinde İstanbul: İSAM: Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırma Merkezi.
• Pişeverî, S. C. (1980/ h. 1359). Târîhçe-i Hizb-i Adâlet. Tahran: İlm.
• Rencber, A. (Haz.). (1976/ h. 1355). Guzîde-yi Eş'âr-i Edîbu'l-memâlîk. Tahran: Zevvar.
• Tecrübekâr, N. (1971/ h. 1350). Sebk-i Şi'r Der Asr-i Kâcâriyye. Tahran: Mes’ud-i Sa’d.
• Tekin, A. (2015). Endonezya’da Hollanda Sömürgeciliği Ve Bu Dönemde Endonezya-Osmanlı İlişkileri (Yüksek Lisans Tezi). Erişim Adresi: https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Terbiyet, M. A. (1935/ h. 1314). Dânişmendân-i Âzerbâycân. Tahran: Meclis.
• Yâhakkî, M. C. (1996/ h. 1375). Çûn Sebû-yi Teşne. Tahran: Cami.
• Yazıcı, T. (1995). “Feridûn”, DİA, (Cilt 12, s. 396). içinde İstanbul: İSAM: Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırma Merkezi.
• Yıldırım, N. (2002). Edîbu’l Memâlik-i Ferâhânî. Nüsha, 5, 7-21.
• Yûsufî, G. H. (2009). Çeşme-i Rûşen: Didârî bâ Şâirân, (12 b.). Tahran: İlmî.
• Zerrînkûb, A. (2004/ h. 1383 ). Ez Guzeşte-yi Edebî-yi Îrân. Tahran: Suhân.