Yazı İmparatorluğunun İmla Problemi: Şair ve Kâtip İlişkisi Bağlamında Divan Şiirine Yansıyan Bazı İmla Hataları

Yıl 2023, Sayı: 37, 886 - 900, 21.12.2023

Alper Günaydın

https://doi.org/10.29000/rumelide.1406065

Öz

Klasik dönem şairlerinin en çok münasebet içinde olduğu meslek, kâtipliktir. Şairlerin kâtiple ilişkisi yalnızca edebî eserlerin çoğaltılması ile sınırlı değildir. Pek çok şairin asıl mesleğinin kâtiplik olması bu münasebeti daha da karmaşıklaştırır. Klasik dönemin kâtipler sınıfını anlamak hem Osmanlının kurumsal yapısını hem de divan edebiyatının teşekkül ettiği kültürel ortamı anlamak manasına gelmektedir. Bu çalışmada kâtiplik mesleği hakkında kısa bir açıklama yapıldıktan sonra kâtipler ve şairler arasındaki münasebete değinilmektedir. Klasik dönemde, devletin idari ve mali işleyişini yürüten resmî kâtiplerin yanı sıra, gündelik hayatın ihtiyaçlarına cevap veren piyasa kâtipleri de bulunmaktadır. Şairlerin, daha çok bu piyasa kâtipleri ile iletişim hâlinde olduğu; mesnevilerinin ve divanlarının çoğaltılmasında bazı şairlerin, kâtiplerle yaşadığı problemleri şiirlerine yansıttığı görülmektedir. Çalışmada, kâtipler ile ilgili doğrudan değerlendirme yapan Fuzûlî’nin üç ve Nevâyî’nin bir kıtası ile Gelibolulu Mustafa ‘Âlî’nin Tuhfetü’l-Uşşâk adlı mesnevisinin bir bölümü değerlendirilmektedir. Klasik şiirin önemli simalarından olan bu şairlerin, imla hatalarını nasıl tanımladıklarına, imla hatalarının sebepleri ile alakalı tespitlerine ve bu hataların nelere yol açabileceği gibi değerlendirmelerine açıklık getirilmektedir. Çalışmada, bu üç şairin kâtipler ile ilgili mesleki ve ahlaki değerlendirmelerinin yanı sıra kâtiplik mesleği ile ilişkili olan nişancı, vakanüvis, hattat, müstensih, defterdar, münşî, mümlî vb. mesleklere değinilmekte; yazı kültürü ile alakalı kalem, kâğıt, mürekkep, açkı, müsvedde kâğıdı vb. unsurlara da gönderme yapılmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Divan edebiyatı, şair, kâtip, imla hatası, Osmanlı İmparatorluğu

Kaynakça

• Afyoncu E.- Ahıskalı E. (2022). Kâtip. İslâm Ansiklopedisi (C. 25, s. 53-55). Ankara: TDV.
• Ahıskalı, R. (2007). Reisülküttâb. İslâm Ansiklopedisi (C. 34, s. 546-549). İstanbul: TDV.
• Aksoy, S. (2021). İbn Kuteybe’nin Edebü’l-Kâtib Mukaddimesi’nde Döneminin İlmî Çevrelerine Dair Yaptığı Eleştirilerin Tahlili. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, 21/1, 561-580.
• Akün, Ö. F. (1989). Gelibolulu Mustafa Âlî. İslâm Ansiklopedisi (C. 2, s. 416-421). İstanbul: TDV.
• Ali Şîr Nevâyî (2003). Garâ’ibü’s-Sıgar. (Haz.) Günay Kut, Ankara: TDK.
• Aydınlı, A. (1994). Edebü’l-İmlâ’ ve’l-İstimlâ’. İslâm Ansiklopedisi (C. 10, s. 408.). İstanbul: TDV.
• Aydınlı, A. (2000). İmlâ. İslâm Ansiklopedisi (C. 22, s. 225-226). İstanbul: TDV.
• Ayverdi, S. (12.12.2023). Setre. Kubbealtı Lügati. http://lugatim.com/s/SETRE
• Bilgin, O. (1995) Ferâğ kaydı. İslâm Ansiklopedisi (C. 12, s. 354-356). İstanbul: TDV.
• Bozkurt, N.- Kaya, N. (2001). İstinsah. İslâm Ansiklopedisi (C. 23, s. 369-371). İstanbul: TDV.
• Cornell, H. F., Between the Lines: Realities of Scribal life in the Sixteenth Century, From the book Studies in Ottoman History, https://doi.org/10.31826/9781463231729-006
• Cornell H. F. (2013). Tarihçi Mustafa Âli, bir Osmanlı Aydın ve Bürokratı, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Dalvimart, O. (2012). Osmanlı kıyafetleri: Türkçe, İngilizce ve Fransızca izahlı altmış gravür, The Costume of Turkey, Costume de la Turquie; (Çev.) Ali Berktay; (Edt.) Emre Yalçın. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Erkal, A. (2014). Nâbî. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. Ahmet Yesevi Üniversitesi.
• Fleischer, C. H. (2021). Osmanlı İmparatorluğu’nda Aydın ve Bürokrat Tarihçi Mustafa Âli. (Çev.) Ayla Ortaç. Ankara: Doğu Batı Yayınları.
• Gelibolulu Mustafa Âlî (2018). Tuhfetü’l-Uşşâk. (Haz.) İ. Hakkı Aksoyak. Ankara: Kültür Bakanlığı.
• Günaydın, A. (2017). Ali Şîr Nevâyî’nin Dîvânlarında İnsan Görünümleri, Doktora Tezi, Dan. Cemal Aksu, İstanbul Üniversitesi.
• İpşirli, İ. (2003). Mansıb. İslâm Ansiklopedisi (C. 28, s. 4). Ankara: TDV.
• Kaçalin, M. (2011). Niyâzî-Nevâyî’nin Sözleri ve Çağatayca Tanıklar. Ankara: TDK yayınları.
• Kaya, İ. (2019). Şerh-i Dîvân-ı Hâfız’ın Giriş Kısmı ve Şerhin Telif Tarihini Gösteren Kıtadaki Nüsha Farklılıkları. Akademik-Us. 3/1, 41-54.
• Kesik, B. (2021). Telhîsât ve Münşeât-ı Râgib. Türk Edebiyatı Eserler Sözlüğü, http://tees.yesevi.edu.tr/madde-detay/telhisat-ve-munseat-i-ragib. [Erişim Tarihi: 17 Aralık 2023].
• Kılınç, A. (2021). Fuzûlî Dîvânı, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• Kut, G. (1989). Ahmedi Dâî, İslâm Ansiklopedisi (C. 2, s. 56-58.). İstanbul: TDV.
• Küçükaşçı, M. S. (2002). Kâtip. İslâm Ansiklopedisi (C. 25, s. 49-52). Ankara: TDV.
• Kütükoğlu B. (1989). Gelibolulu Mustafa Âlî. İslâm Ansiklopedisi (C. 2, s. 414-416). İstanbul: TDV.
• Onay, A. T. (2009). Açıklamalı Divan Şiiri Sözlüğü Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar ve İzahı. (Haz.) Cemal Kurnaz. İstanbul: H Yayınları.
• Ortaylı, İ. (1978). Das Kanzleiwesen Sultan Süleymans des Prächtigen (Muhteşem Süleyman'ın Kançılaryası). Belleten, 42/167, 502-503.
• Özcan, A. (2000). İdrîs-i Bitlisî. İslâm Ansiklopedisi (C. 21, s. 485-488.). İstanbul: TDV.
• Öztürk, M. (2019). “Klasik Türk Şiirinde Kâtiplere Yönelik Hicivler”, TÜRÜK Uluslararası Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi, 7/19, 73-95.
• Pakalın, M. Z. (1993). Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü. İstanbul: MEB.
• Subtelny M.E. (1979‐1980). Ali Shir Nava‘i: Bakhshi and Beg. in Eucharisterion: Essays Presented to Omeljan Pritsak on his Sixtieth Birthday by his Colleagues and Students. Ed. Ihor ŠEVČENKO and Frank E. SYSYN [=Harvard Ukrainian Studies, 3‐4, pt. 2, 797‐807.
• Şeyh Galib (2011). Hüsn ü Aşk. (Haz.) Muhammet Nur Doğan, İstanbul: Yelkenli Yayınları.
• Tanyer, T. (2004). Eski İstanbul’da Arzuhalciler. TBB Dergisi, 53, 271-284.
• Tüccar, Z. (1994). Edebü’l-Kâtib. İslâm Ansiklopedisi (C. 10, s. 410-411). İstanbul: TDV.
• Woodhead, C. (1982). From Scribe to Litterateur: The Career of a Sixteenth-Century Ottoman Katib. Bulletin (British Society for Middle Eastern Studies), 9/1, 55-74.
• Yavuz, K. (2013). XIV.-XV. Yüzyıllar Türk Edebiyatı. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları.