Karahanlı Türkçesinde Somut Adlardan Soyut Eylemler Türeten Ekler

Yıl 2023, Sayı: 37, 319 - 337, 21.12.2023

Ayşe Nur Akgün , Mustafa Levent Yener

https://doi.org/10.29000/rumelide.1406968

Öz

Karahanlı Türkçesiyle ilgili yapılan gramer çalışmalarında, dil bilimi açısından önemli bir nokta da yapım eklerinin sınıflandırılmasıdır. Bu sınıflandırma, Karahanlı Türkçesinde türetilen eylemlerin özelliklerini belirlemek ve dilin yapısını daha iyi anlamak için büyük bir öneme sahiptir. Karahanlı Türkçesi ile ilgili dil bilgisi çalışmalarında addan eylem yapım eklerinin sınıflandırılması için çeşitli ölçütler kullanılmaktadır. Literatürdeki gramer çalışmalarında başvurulan ölçüt, türetilen eylemlerin geçişli-geçişsiz olmaları, ekin eklendiği ad kökünün hece sayısına göre tercihi, olma ya da yapma eylemleri türettiği, eklendiği eylemlerin çatıları üzerine odaklanmaktadır. Yapmış olduğumuz çalışma ile addan eylem yapım eklerine farklı bir açıdan yaklaşarak ekin sözcüğün işaret ettiği kavramda, meydana getirdiği somut ve soyut değişiklikleri incelemeyi amaçlamaktayız. Bu şekilde, ekler üzerinde tekdüze sınıflandırmaya yeni bir bakış açısı sunulmakta ve şekil bilgisi ile anlam bilgisi arasında bir köprü kurulmaya çalışılmaktadır. Çalışmamızda Karahanlı Türkçesinde kullanılan addan eylem yapım eklerini saptamak için “Dîvânu Lugâti't- Türk, Kutadgu Bilig, Atabetü’l-Hakâyık ve Kur’an Tercümesi” temel kaynaklar olarak alınmıştır ve eserler üzerinde yapılan detaylı bir inceleme ile addan eylem yapım ekleri kullanılarak türetilmiş sözcükler tespit edilmiştir. Suat Ünlü’nün “Karahanlı Türkçesi Sözlüğü”nden, ad ve eylemlerin anlamlarının açıklanabilmesi adına faydalanılmıştır. Tespit edilen sözcükler, ad kökleri ve eylem gövdeleri üzerinden değerlendirilmiş ve ad kökü ile türetilen yeni eylem gövdelerinin somut-soyut ilişkisi incelenmiştir. İncelenen ekler tablolar halinde sunulmuş ve sayısal veriler ile ifade edilmiştir. Elde edilen sayısal veriler ışığında addan eylem yapım eklerinin somut ve soyut tercihleri istatistiksel olarak incelenmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Karahanlı Türkçesi, Addan eylem yapım ekleri, Somut ad, Soyut eylem, Türk dili

Kaynakça

• Akçataş, A., ve Taşdemir, S. (2019). Türkiye Türkçesinde Kök ya da Gövdeye Gelen Ekeler Üzerine Bir Anlambilim İncelemesi. Avrasya Dil Eğitimi ve Araştırmaları Dergisi, 4(1), s. 129-149.
• Aksan, D. (1983). Sözcük Türkleri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Aksan, D. (1990). Her Yönüyle Dil -Ana Çizgileriyle Dilbilim- (Cilt I). Ankara: TDK.
• Aksan, D. (1999). Anlambilim -Anlam bilim Konuları ve Türkçenin Anlambilimi-. Ankara: Engin Yayınevi.
• Aksan, D. (2017). Dil, Şu Büyülü Düzen... (2. b.). Ankara: Bilgi Yayınevi.
• Aksan, D. (2020). Anlambilim. Ankara: Bilgi Yayınevi.
• Arat, R. R. (1992). Atabetü'l-Hakayık. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Arat, R. R. (2018). Kutadgu Bilig. İstanbul: Kabalcı Yayıncılık.
• Argunşah, M., & Sağol Yüksekkaya, G. (2017). Karahanlıca Harezmce Kıpçakça Dersleri. İstanbul: Kesit Yayınları .
• Ata, A. (2004). Türkçe İlk Kur'an Tercümesi (Rylands Nüshası)- Karahanlı Türkçesi (Giriş-Metin-Notlar-Dizin). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Atalay, B. (1985). Divanü Lügati't Türk Tercümesi I. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Atalay, B. (1985). Divanü Lügati't Türk Tercümesi II. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Atalay, B. (1985). Divanü Lügati't Türk Tercümesi III. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Atalay, B. (1986). Divanü Lügati't Türk Tercümesi IV. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Balcı, A. (2018). Biçimbilim-IV: Sözlüksel Biçimbilim. A. S. Özsoy, A. Balcı, Ü. D. Turan, A. S. Özsoy, & Ü. D. Turan (Dü) içinde, Genel Dilbilim-I (s. 159-174). Eskişehir: T.C. Anadolu Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi Yayımları.
• Banguoğlu, T. (1974). Türkçenin Grameri. İstanbul: Baha Matbaası.
• Bussmann, H. (1996). Dictionary of Language and Linguistics. (G. Trauth, & K. Kazzazi, Çev.) London-New York: Routledge.
• Clauson, S. G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish . Oxford: Clarendon Press.
• Delice, H. İ. (2000). Türk Dilinde İşlevsel Ek Tasnifi Denemesi. Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi(24 ), s. 221-235.
• Deny, J. (2009). Türk Dil Bilgisi. (A. U. Elöve, Dü.) İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Doğan, N. (2022). Türkçede İletişim Fiilleri: Fiillerin Sınıflandırılmasında Hibrit Yaklaşım. ODÜ Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, s. 2441-2466.
• Ercilasun, A. B. (2020). Kutadgu Bilig Grameri-Fiil. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Erdal, M. (1991). Old Turkic word formation: A Functional Approach to the Lexicon (Cilt II). Wiesbaden: Otto Harrassowitz Verlag.
• Ergin, M. (2013). Türk Dil Bilgisi. İstanbul: Bayrak Basım.
• Gülsevin, G. (2020). Eski Anadolu Türkçesinde Ekler (5. b.). Ankara: TDK Yay.
• Güncel Türkçe Sözlük. (2023). Güncel Türkçe Sözlük: https://sozluk.gov.tr adresinden alındı
• Güneş, E. (2016). Türkiye Türkçesinde Söz Yapımı ve İşlevsel Ek Tasnifi. Çanakkale: (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi).
• Güneş, E. (2016). Türkiye Türkçesinde Söz Yapımı ve İşlevsel Ek Tasnifi. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, T.C. Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı ABD, Çanakkale.
• Hacıeminoğlu, N. (2019). Karahanlı Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Karaağaç, G. (2013). Anlam Bilimi ve İletişim. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Karaoğlu, S. (2018). Türetimlikler. E. Boz (Dü.) içinde, Türkiye Türkçesi II-Biçimbilgisi. Ankara: Gazi.
• Korkmaz, Z. (1994). Göktürkçede İsimden Fiil Türeten Ekler ve Köken Yapıları Üzerine. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı- Belleten, 141-149.
• Korkmaz, Z. (2009). Türkiye Türkçesi Grameri: Şekil Bilgisi. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Korkmaz, Z. (2010). Gramer Terimleri Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Nesterova, S. (2023). Soyut Kavramların Ontolojik ve Epistemolojik Boyutu. Kaygı. Bursa Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Felsefe Dergisi, 22(1), s. 340-368.
• Öner, M. (2006). Türkçede İsimden Fiil Yapımı Üzerine Notlar. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 60-76.
• Saussure, F. d. (1998). Genel Dilbilim Dersleri. (B. Vardar, Çev.) İstanbul: Multilingual.
• Ünlü, S. (2012). Karahanlı Türkçesi Sözlüğü. Konya: Eğitim Yayınevi.
• Ünlü, S. (2018). Karahanlı Türkçesi İlk Türkçe Satır - Arası Transkribeli Kur'an Tercümesi (TİEM 73) Türkiye Türkçesi Mealli Karşılaştırmalı Kur'an-ı Kerim (Cilt 4). Konya: Konya Selçuklu Belediyesi.
• Ünlü, S. (2018). Karahanlı Türkçesi İlk Türkçe Satır-Arası Transkribeli Kur'an Tercümesi (TİEM 73)- Türkiye Türkçesi Mealli Karşılaştırmalı Kur'an-ı Kerim (Cilt 1). Konya: Konya Selçuklu Belediyesi.
• Ünlü, S. (2018). Kerim, Karahanlı Türkçesi İlk Türkçe Satır-Arası Transkribeli Kur'an Tercümesi (TİEM 73)- Türkiye Türkçesi Mealli Karşılaştırmalı Kur'an-ı Kerim (Cilt 2). Konya: Konya Selçuklu Belediyesi.
• Ünlü, S. (2018). Kerim, Karahanlı Türkçesi İlk Türkçe Satır-Arası Transkribeli Kur'an Türcümesi (TİEM 73)- Türkiye Türkçesi Mealli Karşılaştırmalı Kur'an-ı Kerim (Cilt 3). Konya: Konya Selçuklu Belediyesi.
• Vardar, B. (2007). Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Multilingual.
• Yıldız, H. (2016). Eski Uygurcada Mental Fiiller. Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Doktora Tezi).