Mevlânâ Lutfî Dîvânı’nda Oğuz Türkçesinden Ödünçlemeler

Yıl 2023, Sayı: 37, 901 - 922, 21.12.2023

Dilan Tapar

https://doi.org/10.29000/rumelide.1406974

Öz

Türk dilinin tarihî ve çağdaş yazı dillerinde Türk kültür, dil ve edebiyatının yansımalarını görmek mümkündür. Türk kültür tarihine etki eden toplumlardan biri olan Oğuzlara bakıldığında Türk dili ve edebiyatının gelişmesinde büyük katkılar sağladıkları görülmektedir. Oğuzlar ve dil etkileri, Eski Türkçe döneminden itibaren farklı yazı dillerinde görülmektedir. Oğuz Türkçesinin etkilerini taşıyan bir yazı dili de Türk dilinin ikinci tarihî döneminde yer alan Çağatay Türkçesi yazı dilidir. Çalışmada Oğuz Türkçesinin etkileri ayrı bir tabaka olarak değerlendirilen ödünçlemeler açısından ele alınmıştır. Bulgular Çağatay Türkçesi dönemi eserlerinden Mevlânâ Lutfî’nin Dîvânı üzerinden elde edilmiştir. Çalışmanın amacı Çağatay Türkçesinde ve o dönemde yaşayan Mevlânâ Lutfî’nin Dîvânı’nda Oğuz Türkçesinden ödünçlemelerin varlığını sorgulamaktır. Çalışma, Klasik Öncesi Çağatay Döneminde yazılmış bir eserdeki Oğuz Türkçesinden ödünçlemelerin ele alınması bakımından önem taşımaktadır. Çalışmada Karaağaç’ın hazırladığı Divan ele alınmış ve nüsha olarak Paris Nüshası incelenmiştir. Yöntem olarak durum çalışması ve amaçlı örnek yöntemlerinden ölçüt örneklem tercih edilmiş. Verilerin elde edilmesinde fişleme yöntemi tercih edilerek içerik analizi gerçekleştirilmiştir. Çalışmada ele alınan bulgular ses bilgisi (fonetik), şekil bilgisi (morfoloji) ve kelime kadrosu açısından olmak üzere üç başlıkta ele alınmıştır. Tespit edilen bulgulardan hareketle görülen süreklileşme, erime, yutulma, sızıcılaşma ve benzeri olayların varlığı eserde Oğuz Türkçesinin etkilerini gösteren özellikler arasında yer almaktadır. Örnekler, metnin tıpkıbasımından transkripsiyonu yapılarak incelenmiştir. Çalışma sonucunda Çağatay Türkçesi yazı dilinin Klasik öncesi döneminde yer alan Mevlânâ Lutfî Dîvânı’nda Oğuz Türkçesinden ödünçlemelerin olduğu tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Oğuzlar, Oğuz Türkçesi, Ödünçleme, Çağatay Türkçesi, M. Lutfî Dîvânı.

Kaynakça

• Akar, A. (2021). Oğuzların Dili-Eski Anadolu Türkçesine Giriş. İstanbul: Ötüken Yayınları
• Argunşah, M. (2018). Çağatay Türkçesi (5 b.). İstanbul: Kesit Yayınları.
• Atalay, B. (1985). Divanü Lûgat-it-Türk tercümesi (Cilt I-IV). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Eckmann, J. (2021). Çağatayca el kitabı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ercilasun, A. B. (2015). Oğuz Adının Etimolojisi. V. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu, Oğuzlar: Dilleri, Tarihleri ve Kültürleri (s. 15-20). Ankara: Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Yayınları.
• Ercilasun, A. B. (2016). Başlangıçtan Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi (17 b.). Ankara: Akçağ Yayınları.
• Ercilasun, A. B., ve Akkoyunlu, Z. (2014). Kâşgarlı Mahmud Dîvânu Lugâti't-Türk Giriş-metin-çeviri-notlar-dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ergin, M. (1971). Azeri Türkçesi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Ergin, M. (2021). Türk dil bilgisi (3 b.). İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
• Gülsevin, G. (1998). Köktürk Bengü Taşlarındaki Oğuzca Özellikler. Kardeş Ağızlar (Türk Lehçe ve Şiveleri Dergisi) (7), s. 12-18.
• Gülsevin, G. (2010). Oğuzca Olmayan Türk Lehçelerindeki Oğuzca Unsurlar. Turkish Studies, 5(1), s. 57-76.
• Güneş, İ. (2023). Yusuf Emîrî Divanı’ndaki Oğuzca Unsurlar. Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi, 11(34), s. 492-512.
• Hazar, M. (2011). Çağatay Türkçesinde Oğuzca özellikler ve benzerlikler. The Journal of Academic Social Science Studies (JASSS), 4(1), s. 31-63.
• Karaağaç, G. (2020). Mevlânâ Lutfî Dîvân (2 b.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kaymaz, Z. (2002). Hoca Ahmet Yesevî’nin Hikmetlerindeki Oğuz Türkçesi unsurları. Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi (139), s. 155-162.
• Kaymaz, Z. (2004). Çağatay Türkçesindeki Oğuzca Unsurlar Üzerine. (s. 204-210). Öskemen/Kazakistan: C. Amanjolov Okuvları- 2004 Attı Halkaralık Gılimi –Praktikalık Konferentsiyanın Materialları.
• Korkmaz, Z. (1974). Eski Türkçedeki Oğuzca belirtiler. Türkoloji Dergisi, 6(1), s. 15-30.
• Korkmaz, Z. (1974). Eski Türkçedeki Oğuzca Belirtiler. Türkoloji Dergisi, 6(1), s. 15-30.
• Korkmaz, Z. (1995). Kaşgarlı Mahmud ve Oğuz Türkçesi. Türk Dili Üzerine Araştırmalar Dergisi, s. 3-19.
• Korkmaz, Z. (2010). Oğuz Türkçesinin Tarihî Gelişme Süreçleri. Turkish Studies, 5(1), s. 1-41.
• Korkmaz, Z. (2020). Türkiye Türkçesinin temeli Oğuz Türkçesinin gelişimi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Özkan, M. (1995). Türk Dilinin gelişme alanları ve Eski Anadolu Türkçesi. İstanbul: Filiz Kitabevi.
• Saka, G. (2011). Batı Türkçesinde G# ve VGV değişmelerinin tabaka ve tabakalanmaları. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi) Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sakarya.
• Sümer, F. (1972). Oğuzlar (Türkmenler) Tarihleri-Boy Teşkilâtı-Destanları (2 b.). İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları.
• Turan, Z. (2020). Orta Türkçenin Mukayeseli Grameri. Sakarya: Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Yüksek Lisans Dersi Basılmamış Ders Notları.
• Turan, Z. (2023). Türk Dilinin Ses Bilgisi. Sakarya: İnsan ve Toplum Bilimleri Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Lisans Dersi Basılmamış Ders Notları.
• Türk, V., Doğan, Ş., ve Şerifoğlu, Y. (2016). Tarihî Türk Lehçeleri Eski Anadolu Türkçesi Dersleri. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Yıldırım, A., ve Şimşek, H. (2021). Sosyal Bilimlerde Nitel Araştırma Yöntemleri (12 b.). Ankara: Seçkin Yayınları.
• Yücel, B. (1995). Bâbür Dîvânı (Gramer-metin- sözlük-tıpkıbasım). Ankara: Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Kültür Merkezi Yayını.