Uygur sivil belgelerinde sosyal ve kültürel yaşayış ile ilgili söz varlığı

Yıl 2024, Sayı: 38, 126 - 142, 21.02.2024

İzzet Şirin

https://doi.org/10.29000/rumelide.1439592

Öz

Eski Türkçenin Köktürk, Karahanlı Türkçeleri ile birlikte büyük tarihsel dönemlerinden birini teşkil eden Uygur Türkçesi çeşitli toplumsal çevrelerin metinlerinin yazımında kullanılmıştır. Bu dönemdeki metinlerde yer alan söz varlığı çeşitli çalışmalarda Eski Türkçenin Eski Uygurca dışında kalan çevreleriyle birlikte ele alınmış olsa da çoğunlukla Maniheist Uygur, Budist Uygur ve Uygur sivil metinlerinin söz varlığı ayrı ayrı değerlendirilmiştir. Söz varlığı ya da leksik bilim bir dilin tarihî ya da modern zamanlarına ait sözcüklerinin bütünü olarak tanımlanır. Bundan dolayı evrensel dil bilimi araştırmalarında bir bütün halinde ya da tematik çalışmalar vasıtasıyla dillerin söz varlığı ortaya konulur. Tarihî Türk dilinde Türk Runik harfli yazıtların dışındaki eserlerin büyük bir kısmı, konuşurlarının ait olduğu dini çevre ile ilgili metinler olduğu için bu dini metinlerin tarihsel olarak Türk toplum dokusunu bütün yönleriyle kuşattığını söylemek mümkün değildir. Bundan dolayı din-dışı metinler ile ilgili yapılan çalışmaların çoğalması büyük önem arz etmektedir. Bu çalışma kapsamında 13 ve 14. yüzyıla ait sivil belgelerden hareketle bu dönemki Uygur toplumunun sosyal ve kültürel yaşayışı hakkında bilgi veren sözcükler tespit edilmiş olup, Eski Türkçenin yukarıda bahsi geçen diğer çevreleriyle de mukayese edilerek anlamlandırılmış ve bu sözcükler ait oldukları kavram alanına göre tasnif edilmiştir. Ayrıca bu çalışma çerçevesinde söz konusu sözcüklerin fonetik ve anlam değişimleri tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Uygur sivil belgeleri, sosyal ve kültürel hayat, söz varlığı, Eski Türkçe, kavram alanı

Kaynakça

• Ağca, Ferruh (2021). Dillik Ölçütlere Göre Eski Uygurca Metinlerin Tarihlendirilmesi, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Aksan, D. (1971). Kelimebilimi ve anlambilimi ölçülerinden yararlanarak bir yazı dilinin eskiliğini
• saptama yolları I: Kavram alanı-kelime ailesi ilişkileri ve Türk yazı dilinin eskiliği üzerine. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, 253-262.
• Arat, Reşid Rahmeti (1979). Kutadgu Bilig III İndeks, Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• Arat, Reşid Rahmeti (1998). Yusuf Has Hacib-Kutadgu Bilig, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Atalay, Besim (1986). Divanü Lügati’t Türk Dizini (İndeks) (IV), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Atalay, Besim (1998). Divanü Lûgati-it-Türk Tercümesi, C:2, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları
• Atalay, Besim (1991). Divanü Lügati’t Türk Tercümesi. I-III, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Clark, Larry (1975). Introduction to the Uyghur Civil Document of East Turkestan (13th-14th CC.), Indiana University.
• Clauson, Sir Gerard (1972). An Etymologıcal Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish, Oxford: Clarendon Pres.
• Karçığa, S. (2015). Dede Korkut Kitabı’nın Anlam Bilimsel Çözümlemesinde Kavram Alanının Rolü, (Yayınlanmammış doktora tezi). İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Ercilasun, Ahmet Bican (2004), Türk Dili Tarihi, Ankara: Akçağ yayınları.
• Hengirmen, M. (1999). Dilbilgisi ve Dilbilim Terimleri Sözlüğü, Ankara: Engin Yayınları.
• Özönder, Fatma Sema Barutcu (2002). Eski Türklerde Dil ve Edebiyat, Türkler, C.III, Ankara: YeniTürkiye Yayınları.
• Keskin, Berke (2023). Eski Uygur Türkçesi Hukuk Belgeleri, İstanbul: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Sertkaya, Osman Fikri (1980). Turfan metinleri ve yapılan yayınları, Türkiyat Mecmuası, XIX, ss. 309-334,
• Şirin, İzzet (2014). Uygur Sivil Dokümanlarının Söz Varlığı (Yayınlanmamış yüksek lisans tezi), Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Eskişehir.
• Tekin, Talat (1986). İslâm Öncesi Türk Şiiri, Türk Dili Türk Şiiri Özel Sayısı I, S:409, ss.3-42.
• Tezcan, Semih (1984). Uygurca”, Türk Ansiklopedisi (C:33, s.141-148), Ankara: MEB Yayınları.
• Yamada, Nobuo (1993). Sammlung uigurischer Kontrakte. Hrsg. von Juten Oda, Peter Zieme, Hiroshi Umemura, Takao Moriyasu,. v.1-3. Osaka.
• Zieme, Peter (1969), Untersuchungen zur Schrift und Sprache der manichaischtürkischen Turfantexte (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Berlin.