Farsça Kökenli Ki ile Oluşturulan Yapıların Türkiye Türkçesi Ağızlarındaki İşlevleri Üzerine

Yıl 2024, Sayı: 38, 205 - 223, 21.02.2024

Bilgit Sağlam

https://doi.org/10.29000/rumelide.1439601

Öz

Bu çalışmanın odağı Farsça kökenli ki parçacığının Türkiye Türkçesi ağızlarındaki farklı işlevleridir. Çalışmada Türkiye Türkçesi ağızları geniş anlamı ile ele alınmış ve Türkiye idari sınırları dışında olan ancak dilbilimsel olarak Türkiye Türkçesi ağızları içinde değerlendirilen Balkan, Kıbrıs, Suriye ve Irak Türk ağızları da çalışma kapsamına dâhil edilmiştir. Çalışmada Türkçe ve Farsça arasındaki tipolojik farklılıklar göz önünde bulundurularak ki ile oluşturulan yapıların ölçünlü Türkçeden farklı olarak Türkiye Türkçesi ağızlarında sergilediği işlev çeşitliliği betimlenmiş ve bu işlevler kaynak dil Farsçadaki kullanımları ile ilişkilendirilmiştir. Çalışma bu anlamıyla Türkiye Türkçesi ağızlarındaki dil ilişkileri kaynaklı sözdizimsel farklılıkları ki’li yapılar örneğinde ele almaktadır. Çalışmada ki’nin Farsçadaki işlevleri; yantümce bağlama, belirteç yapıları kurma ve odak işaretleme olarak sınıflandırılmıştır. Bu işlevlerin Türkiye Türkçesi ağızlarındaki kullanım alanları incelenmiş, ölçünlü Türkçede sınırlı kullanım gösteren veya hiç görülmeyen ki yapılarının kaynak dildeki kullanımlarına paralel olarak birçok ağız bölgesinde yaygın olarak kullanıldığı tespit edilmiştir. Çalışmada elde edilen bulgular ki’li yapıların genel beklentinin aksine batıdan doğuya doğru artmadığına, bu kullanımların merkez ağızlardan çeper ağızlara doğru artan bir çeşitlilik gösterdiğine işaret etmektedir.

Anahtar Kelimeler

ki bağlacı, Türkiye Türkçesi ağızları, dil ilişkileri, Farsça

Kaynakça

• Acar, E. (2012). Kastamonu ve Yöresi Ağızları. [Yayımlanmamış Doktora Tezi]. Trakya Üniversitesi.
• Aghaei, B. (2006). The Syntax of ke-Clause and Clausal Extraposition in Modern Persian. [Yayımlanmamış Doktora Tezi]. Texas at Austin Üniversitesi.
• Akkuş, M. (2019). Doğu Anadolu Bölgesi Ağızları ve Azerbaycan Türkçesi Ağızlarında Altsıralama Yapılarının Alansal Yayılımı Üzerine Kullanım Tabanlı Dil Bilimsel Bir Değerlendirme. V. Uluslararası Türkiye Türkçesi Ağız Araştırmaları Çalıştayı Bildirileri (7-8 Kasım 2019 Adana). TDK Yayınları.
• Alışova Demirdağ, E. (2023). Kıbrıs Türk Ağızlarında Birleşik Cümle Yapıları Üzerine. Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi, 11 (37), 279-297.
• Ali, N. (2004). Bulgaristan-Kırcali Bölgesi Türk Ağızları. [Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. Erciyes Üniversitesi
• Altun, H. O. (2023). Orhun Yazıtlarında Doğrudan Anlatım Yapıları. Cumhuriyetin Yüzüncü Yılında Süer Eker: Çağdaş Türkolojinin İzinde. 897-918.
• Bayramin, N. (2014). Artvin İli Arhavi İlçesi Derecik Köyü Ağzı (İnceleme-Metinler ve Söz Varlığı). [Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. Doğu Akdeniz Üniversitesi.
• Bulut, C. (2006). Syntactic traces of Turkic-Iranian contiguity. An areal survey of language contact-induced shift in patterns of relativization. Turkic-Iranian Contact Areas: Historical and Linguistic Aspects (ed. Lars Johanson & Christiane Bulut). Harrassowitz Verlag, Wiesbaden, 165-208.
• Clauson, S. G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish. Oxford University Press.
• Csató, É. Á. & Johanson, L. (2021) On the Grammaticalization of Two Types of ki in Turkic. Türkiyat Mecmuası-Journal of Turkology 31, 1-14.
• Csató, Éva Á. (2000). Some Syntactic Variation in Turkish Dialects. Türkçe'nin Ağızları Çalıştayı Bildirileri, İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi. 81-85.
• Çelebi, N. (2010). Kıbrıs Türk Ağzında Dil İlişkileri İzleri. [Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. İstanbul Üniversitesi
• Çağatay, S. (1963). “Türkçede ki<erki”. TDAY Belleten, 11, 245- 250.
• Çakır, A. (2018). İzmir İli Ödemiş-Kiraz-Beydağ İlçesi Ağızları (Dil İncelemesi-Metinler-Sözlük). [Yayımlanmamış Doktora Tezi]. Ege Üniversitesi.
• Çatal, A. A. (2012). Kıbrıs Türk Ağızları (Balalan, Mehmetçik, Paşaköy, Hamitköy, Gazimağusa; Görneç, Kalavaç, Yeniceköy, Gaziköy, Gönyeli; Bostancı). [Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. Doğu Akdeniz Üniversitesi.
• Demirtaş, A. (2015). “Şüphe” ve “Tereddüt” Bildiren “ki” Edatının Türkiye Türkçesi Ağızlarındaki Kullanımı Üzerine. 7. Uluslararası Dünya Dili Türkçe Sempozyumu Bildirileri (ed. Ahmet Buran, Ercan Alkaya, Fatih Özek, Süleyman Kaan Yalçın), Fırat Üniversitesi Basımevi. 517-532.
• Ercilasun, A. B. (2002). Kars İli Ağızları: Ses Bilgisi. TDK Yayınları.
• Gökçür, E. (2012). Van Gölü Havzası Ağızları. [Yayımlanmamış Doktora Tezi]. Fırat Üniversitesi
• Gülensoy, T. & Buran, A. (1994). Elazığ Yöresi Ağızlarından Derlemeler. TDK Yayınları.
• Günay, T. (1978). Rize İli Ağızları. Kültür Bakanlığı MFAD Yayınları.
• Günşen, A. (2010). Rumeli Ağızlarının Söz Dizimi Üzerine-I (Makedonya ve Kosova Türk Ağızları Örneği). Turkish Studies, 5(1), 462-494.
• İmer, Kâmile; Kocaman, Ahmet & Özsoy, Sumru (2011). Dilbilim Sözlüğü. Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi.
• Johanson, L. (2002). Contact-induced change in a code-copying framework. Language Change: The Interplay of Internal, External and Extra-Linguistic Factors, Mari C. Jones and Edith Esch (edit.), Berlin, New York: De Gruyter Mouton, 285-314.
• Karahan, L. (1996). Anadolu Ağızlarının Sınıflandırılması. TDK Yayınları.
• Kemik, F. (2019). Samsun (Alaçam) Ağzı. [Yayımlanmamış Doktora Tezi]. Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi.
• Kirchner, M. (2006). Same source—different paths. Remarks on temporal clauses in Turkish, Azerbaijanian and Persian. Turkic-Iranian Contact Areas: Historical and Linguistic Aspects (ed. Lars Johanson & Christiane Bulut). Harrassowitz Verlag, Wiesbaden, 158-164.
• Kirik, E. (2011). Kahramanmaraş Merkez İlçe Ağzı (Ses Bilgisi, Metinler). [Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. Sakarya Üniversitesi
• Korkmaz, Z. (2015). Türkiye Türkçesinin ki Bağlacı ile ki Şüphe Edatı Arasındaki Yapı ve Görev Ayrılığı. Türk Dili Üzerine Araştırmalar-I, 620-624. TDK Yayınları
• Menz, A. (2002) The dialects of Erzurum: Some remarks on adverbial clauses. Turkic Languages 6, 199-214.
• Menz, A. (2007). Gagavuzcanın Söz Dizimi ve Dil İlişkisi. Gagavuz Türkçesi Araştırmaları Bilgi Şöleni (27-29 Aralık 2009 Ankara), 161-168. TDK Yay.
• Öçalan, M. (2004). Sakarya İli Ağızları. [Yayımlanmamış Doktora Tezi]. Erciyes Üniversitesi
• Özgül, A. G. (2020). Ladik (Samsun) Ağzı. [Yayımlanmamış Doktora Tezi]. Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi
• Özmen, S. (2018). Kıbrıs Türklerinin Kökeni ve Sosyo-Kültürel Özellikleri. Kıbrıs Araştırmaları ve İncelemeleri Dergisi, (2)3, 21-33.
• Öztürk, R. (2009). Kıbrıs Konuşuyor: Kıbrıs Üzerine İncelemeler. Kesit Yayınları
• Rahimian, J. (1999). Obligatory, Optional and Contrastive Occurences of ke in Modern Persian. Linguistica Atlantica (21), 137-151.
• Sağlam, B. & Buran, A. (2020). Doğu Grubu Ağızlarında Eylemlerin Söz Dizimsel İstem Farklılıkları. Akademik Dil ve Edebiyat Dergisi (6)1, 287-315.
• Sarıahmet, E. (2018). Rize Çamlıhemşin Ağzı. [Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi.
• Tekin, T. (1968). A grammar of Orkhon Turkic. Indiana University.
• Yakup, A. (2016). Focus in Turkish and Uyghur: A preliminary report on an ongoing contrastive investigation. Turkic Languages (20)1, 113-131. (çev. Gülşah Tuğlacı & Emre Çetinkaya). Türkçe ve Uygurcada Odak: Sürmekte Olan Karşılaştırmalı Bir Çalışmanın Ön Raporu. Turkic Linguistics and Philology 2(1), 33-51.
• Yıldız Yalçındağ, E. (2022). Üsküp Türk Ağızlarında Cümle Bilgisi. Türkoloji (111), 93-115.
• Yousef, S. (2018). Persian: A Comprehensive Grammar. Routledge