Kırgızca ve Hakasçada +(A)y- İsimden Fiil Yapım Eki Üzerine

Yıl 2024, Sayı: 38, 271 - 280, 21.02.2024

Anara Yürümez

https://doi.org/10.29000/rumelide.1439615

Öz

Türk lehçelerinin tarihî dönemleri ile ilgili yapılan gramer çalışmalarının yanı sıra, günümüz Türk lehçeleri arasında yapılan karşılaştırmalı çalışmalar da çağdaş Türk lehçelerini daha iyi öğrenmek, lehçeler arasındaki benzerlikleri ve farklılıkları daha iyi anlamak açısından olduğu gibi tarihî lehçeleri anlamak bakımından da büyük bir önem taşımaktadır. Bu çalışmada, bir isimden fiil yapım eki olan +(A)y- ekinin tarihi seyri ve günümüzde Kırgızca ve Hakasçadaki kullanım şekilleri ele alınmakla birlikte diğer çağdaş Türk lehçelerinden de ek ile ilgili örneklere yer verilmiştir. Ek, Eski Türkçede ek +d-, +ad, +ed- biçiminde olup olma, başkalaşma, esas kelimenin gösterdiği anlama dönüşme anlamlarında geçişsiz fiiller türetmektedir. Günümüzde ise çağdaş Türk lehçelerinin birçoğunda hâlâ kullanılmaya devam edilmektedir. Karşılaştırdığımız iki lehçede de tasvir fiilleri, hareket, durum ve nitelik bildiren geçişsiz fiiller yapmakta ve fiillere bir şekle girmek, bir tarafa meyletmek anlamlarını kazandırdığı görülmektedir. Kırgızcada ünlü uyumuna bağlı olarak diğer bütün eklerde olduğu gibi ekin yuvarlak ünlülü şekilleri de gelişmiştir. Hakasçada ise ekin yuvarlak ünlülü varyantları bulunmamaktadır. Bu makalenin temel amacı Eski Türkçeden beri kullanılagelen +(A)y- isimden fiil yapım ekinin günümüz Türk lehçelerinden kimi Türkologlarca aynı lehçe grubunda kimilerince de ayrı lehçe grubu içerisinde kabul edilen Kırgızca ve Hakasçadaki kullanım alanlarını, benzerlik ve farklılıklarını tespit etmek ve iki lehçe arasındaki ilişkiyi Eski Türkçeyi de dikkate alarak ortaya koymaktır.

Anahtar Kelimeler

Eski Türkçe, Kırgızca, Hakasça, isimden fiil yapım eki, lehçe

Kaynakça

• Abduldayev, E. vd. (1986). Kırgız Tili. Frunze. Mektep.
• Arat, R. R. (1953). Türk Şivelerinin Tasnifi. İstanbul.
• Argunşah, M. (2018). Çağatay Türkçesi. İstanbul. Kesit.
• Arıkoğlu, E. (2005). Örnekli Hakasça-Türkçe Sözlük. Ankara. Akçağ.
• Arıkoğlu, E. (2007). Türk Lehçeleri Grameri (Ed. A. B. Ercilasun). Ankara. Akçağ.
• Arıkoğlu, E. (2011). Hakas Türkçesi Grameri. Ankara. Bengü.
• Aytmatov, Ç. (2008). Birinçi Mugalim (II. cilt). Biyiktik.
• Baskakov, N. A. (1969). Vvedeniye v İzuçeniye Tyurkskih Yazıkov. Moskva. Vısshaya şkola.
• Baskakov, N. A. (1976). Grammatika Karaçayevo-Balkarskogo Yazıka. Nal’çik. El’brus.
• Baskakov, N. A. (1979). İstoriko-Tipologiçeskaya Morfologiya Tyurkskih yazıkov. Moskva. Nauka.
• Biray N., Ayan E. ve Kurmangaliyeva-Ercilasun G. (2018). Çağdaş Kazak Türkçesi. Bilge.
• Borgoyakov, M. İ. (1981). İstoçniki i İstoriya İzuçeniya Hakasskogo Yazıka. Abakan. Hakasskoye Otdeleniye Krasnoyarskogo Knijnego İzdatel’stva.
• Buran A. ve Alkaya E. (2001). Çağdaş Türk Lehçeleri. Ankara. Akçağ.
• Coşkun, M. V. (2000). Özbek Türkçesi Grameri. Ankara. TDK.
• Djapanov, A. (2012). Til Entsiklopediyası. Bişkek.
• Dmitriyev, N. K. (2008). Grammatika Başkirskogo Yazıka. Moskva. Nauka.
• Eckmann, J. (2009). Çağatayca El Kitabı (Çev. G. Karaağaç). İstanbul. Kesit.
• Eraslan, K. (2012). Eski Uygur Türkçesi Grameri. Ankara. TDK.
• Ercilasun, A. B. (2016). Türk Kağanlığı ve Türk Bengü Taşları. Dergah, İstanbul.
• Erdal, M. (1991). Old Turkic Word Formation. Wiesbaden. Otto Harrasowitz.
• Erdal, M. (2004). A Grammar Of Old Turkic. Leiden-Boston. Brill.
• Ergönenç, D. (2019). Nogay Türkçesi Grameri. Ankara. TDK.
• Gabain, von A. (2000). Eski Türkçenin Grameri (Çev. M. Akalın). Ankara. TDK.
• Gadjiahmedov, N. E. (ed.) (2014). Sovremennıy Kumıkskiy Yazık. Mahaçkala. Rossiyskaya Akademiya Nauk.
• Güner-Dilek, F. (2022). Altay Türkçesi Grameri. Ankara. TDK.
• Hacıeminoğlu, N. (1996). Karahanlı Türkçesi Grameri. Ankara. TDK.
• Hakasça-Türkçe Sözlük (2007). Ankara. TDK.
• Kasımbekov, T. (1990). Adam bolgum kelet. Mektep.
• Kasımbekov, T. (1990). Kıyın Kıya. Mektep.
• Kırgızça-Türkçö Sözdük (2017). Bişkek. KTMÜ Yayınları.
• Kırgızistan Cumhuriyeti Bilimler Akademisi. (2011). Kırgız Tilinin Sözdügü. Bişkek. “Avrasya Press”.
• Kirişçioğlu, F. (2007). Türk Lehçeleri Grameri (Ed. A. B. Ercilasun). Ankara. Akçağ.
• Kudaybergenov, S. (1979). Kırgız Tilinde Etiştin Casalışı. Frunze. Mektep.
• Kudaybergenov, S. (1981). Kırgız Tilindegi Elestüü Etişter. Frunze. İlim.
• Omuraliyeva, A. (2021). Türk Yazı Dilleri ve Lehçelerinde Yansımalı Fiillerin Yapısı. Ankara. TDK.
• Orozobayev, M. (2004). Eski Türkçe ve Kırgızcadaki Yapım Ekleri. (Yayımlanmamış Yüksek Lisasn Tezi) Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Oruzbayeva, B. Ö. (2000). Söz Kuramı. Bişkek. Mektep.
• Osmonaliyev, K. (1990). Köçmöndör Kagılışı. Kırgız Entsiklopediyasının Başkı Redaktsiyası.
• Öztürk, R. (1994). Yeni Uygur Türkçesi Grameri. Ankara. TDK.
• Savran, H. (2003). Kırım Tatar Türkçesi. Balıkesir. Balıkesir Üniversitesi Yayınları.
• Schönig, C. (2013). Modern Türk Dillerinin Eş Zamanlı Tasnifi ve Tarihsel Yönleri (Çev. İ. Sarı). Dil Araştırmaları. Sayı 12.
• Sevortyan, E. V. (1962). Affiksı Glagoloobrazovaniya v Azerbaydjanskom Yazıke. Moskva. İzdatel’stvo Vostoçnoy Literaturı.
• Sıdıkbekov, T. (1988). Akılman Kuudul. Adabiyat.
• Sıdıkbekov, T. (1988). Kökötöy. Adabiyat.
• Subrakova, O. V. (2006). Hakassko-Russkiy Slovar’. Novosibirsk. Nauka.
• Şerbak, A. M. (1981). Oçerki Po Sravnitel’noy Morfologii Tyurkskih Yazıkov (Glagol). Leningrad. Nauka.
• Tekin (1989). Türk Dil ve Diyalektlerinin Yeni Bir Tasnifi. Cilt 5. Sayı 13. Atatürk Kültür Merkezi yay. Erdem dergisi
• Tekin, T. (2003). Orhon Türkçesi Grameri, İstanbul. TDA.
• Tenişev, E. R. (1988). Sravnitel’no-İstoriçeskaya Grammatika Tyurkskih Yazıkov (Morfologiya). Moskva. Nauka.
• Teres, E. (2009). Çağataycada Söz Yapımı. (Yayımlanmamış Doktora Tezi.)Yıldız Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı Türk Dili Doktora Programı, İstanbul.
• Ubryatova, Ye. İ. (1963). Voprosı Dialektologii Tyurkskih Yazıkov. Cilt 3. Bakü. İzdatel’stvo akademii nauk SSR.
• Uyğur, C. V. (2018). Karakalpak Türkçesi Grameri. Ankara. TDK.
• Yüksel, Z. (2005). Kırım Tatar Türkçesi Grameri. Ankara. SEK.
• Yürümez, A. (2016). Kırgızca ve Hakasçada Fiil. Yayımlanmamış Doktora Tezi; Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi, Bişkek