Axel Olrik’in epik kuralları bağlamında Azerbaycan masalı Lala ve Nergiz

Yıl 2024, Sayı: 38, 805 - 821, 21.02.2024

Tuğba Bayrakdarlar

https://doi.org/10.29000/rumelide.1439741

Öz

Sözlü edebiyat ürünleri, zengin malzemeler taşıması yönüyle uzun yıllardır çeşitli metotlarla incelenen ve farklılık ile ortaklıkların tespit edilebilmesine imkân sunan anlatılar olarak kabul edilir. Folklor çalışmalarında ilk metotlardan biri olan Tarihi-Coğrafi Fin Yöntemi’ni uygulayan bilim insanları, metin merkezli çalışmalarında temel kaynak olarak ele aldığı anlatı türlerinin aslında tek örneğe dayandığını, tüm anlatıların iç yapısında ortaklıkların ve benzerliklerin görüldüğünü geliştirmiş oldukları yöntemlerle ortaya koymuşlardır. Bu konuda Danimarkalı folklorist Axel Olrik, birbirinden farklı milletlere ait anlatıların belirli kurallar etrafında türetildiğini, ilkel insanın ortak zihin yapısına sahip olmasından kaynaklı olarak tüm anlatıların birbiriyle benzerlik gösterdiğini düşünerek Tarihi-Coğrafi Fin Ekolü’nün çalışmalarına önemli katkı sağlayan ve gelişiminde rol oynayan “Halk Anlatılarının Epik Kuralları” adlı on beş maddeden oluşan çalışmasını hazırlamıştır ve tespit ettiği kuralların Avrupa ve daha uzak coğrafyalarda yayılım gösteren halkların edebiyat ürünlerine de uygulanabilirliğini savunmuştur. Olrik’in epik kuralları ışığında dünya genelinde anlatı türleri üzerinde çeşitli incelemeler yapılmış ve her inceleme, Olrik’in yasalarının geçerliliğini kanıtlaması ve halk anlatılarının içyapısal çözümlemesi adına önem taşımaktadır. Bu çalışmada Azerbaycan masallarından seçilen “Lala ve Nergiz” örneğinden hareketle epik yasaların Türk Dünyası metinlerine uygunluk durumunu değerlendirilmiştir. İnceleme neticesinde masalın 15 maddenin tamamına bağlı kalınarak oluşturulduğu, içeriği millî motiflerle bezeli metnin, temelde tüm anlatılar için ortaya konan evrensel kurallara bağlı olarak kurgulandığı görülmüştür.

Anahtar Kelimeler

Axel Olrik, Epik yasalar, Lala ve Nergiz, Masal, Azerbaycan

Kaynakça

• Adıgüzel, S. (1999). Başkurt destanı Akbuzat’ın epik kurallara göre incelenmesi. Millî Folklor. (44), 24-34.
• Axundov, A. (haz.) (2006). Azәrbaycan dilinin izahlı luğәti. Bakı: Şerq-Qәrb.
• Bars, M. E. (2014). A. Olrik’in epik yasaları ışığında Ferhat ile Şirin hikâyesi. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi. 3(1), 306-324.
• Çiftçi, F. (2013). Axel Olrik’in epik yasaları ışığında oğuz kağan destanı’na bir bakış. Turkish Studies, 8(4), 515-524.
• Çobanoğlu, Ö. (2016). Halkbilimi kuramları ve araştırma yöntemleri tarihine giriş. Ankara: Akçağ Yay., 8. Baskı.
• Duru, S. (2023). Axel Olrik’in epik yasaları bağlamında Dirse Han Oğlu Boğaç Han boyunun incelenmesi. Çeşm-i Cihan: Tarih Kültür ve Sanat Araştırmaları E-Dergisi. (10), 95-110.
• Gülhan Aktürk, A. ve Yıldırmış, F. (2022). Halk anlatılarının epik kuralları ışığında bir inceleme. Folklor Akademi Dergisi. 5(3), 660-673.
• Gülmen, N. (2008). Axel Olric’in epik yasaları ışığında ‘Salur Kazanun evi yagmalandugı boyu beyan eder’ isimli hikâyenin okunması. Millî Folklor. (79), 14-20.
• Gümüş, İ. (2019). Halk anlatılarının epik kuralları bağlamında Elif ile Mahmut hikâyesi. Uluslararası Akademik Filoloji Çalışmaları Konferansı Tam Metin Kitabı (ed. Mesut Kuleli ve Ali Fuat Altuntaş), 85-90.
• Kırılmış, Y. (2015). Ahmet Harâmî Destanı’nın Axel Olrik’in epik yasalarına göre incelenmesi. Turkish Studies, 10(12), 739-750.
• Kurtlu, Y. ve Koçak, B. (2015). Halk anlatılarının epik kuralları ışığında bir destan incelemesi. Current Research in Social Sciences. 1(1), 1-8.
• Ünal, Ö. N. (2022). Axel Olrik’in Epik Yasaları Bağlamında Bursa/İnegöl Varyantı Bey Börek ve Akkavak Kızı. Bartın Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi. 7(2), 72-85.
• Oğuz, Ö. (1997). Türk Dünyası folklorunda yeni yöntem arayışları. Millî Folklor. (33), 3-8.
• Olrik, A. (2006). Halk anlatılarının epik kuralları (çev. Aziz Erkan). Halk Biliminde Kuramlar ve Yaklaşımlar 1 (haz. Öcal Oğuz vd). Ankara: Geleneksel Yayıncılık, 66-74.
• Olrik, A. (1994a). Halk anlatılarının epik kuralları. Millî Folklor. (23), 2-5.
• Olrik, A. (1994b). Halk anlatılarının epik kuralları II. Millî Folklor. (24), 4-5.
• Özcan, T. (1996). Oğuz Kağan Destanı’nın halk anlatılarının epik kuralları bakımından incelenmesi. Millî Folklor. 31(32), 95-97.
• Sezer, M. A. (2018). Axel Olrik’in epik yasaları ışığında Segrek destanı. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi. 7(1), 313-321.
• Tuncel, U. (2013). Axel Olrik’in halk anlatılarının epik yasaları bağlamında ‘Ağalık’ adlı Karagöz oyunu çözümlemesi. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi. 48(48), 203-240.
• Yılmaz, M. (1999). Manas Destanı’nın epik kurallara göre incelenmesi. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum.
• Yılmaz, M. (2016). Halk anlatılarının epik kuralları ışığında Ateşkâr Oğlan masalının incelenmesi. Turkish Studies. 11(20), 643-658.
• Yolcu, M. A. (2019). Halk bilimi araştırma kuram ve yöntemleri. Halk Bilimi El Kitabı (Ed. Mustafa Aça). 3. Baskı, 141-197.
• Zariç, M. (2012). Axel Olrik’in epik yasaları ve Lord Raglan’ın kahraman kalıbı açısından Ağrıdağı efsanesi romanı. Turkish Studies. 7(4), 3337-3349.
• Zariç, M. (2007). Kirdeci Ali Kesikbaş Destanı’nın metin merkezli temel halkbilimi kuramları açısından incelenmesi. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, (22), 199-216.
• Zeynallı, H. (2005). Azerbaycan nağılları (C. I). Beş Cildde, Bakı: Şerg-Gerb.