Luciene Tesnière’in Bağımsal Dil Bilgisinde Hiyerarşi ve Türkçede Sözcüklerin Hiyerarşik Yapısı

Yıl 2024, Sayı: Ö14, 195 - 212, 21.03.2024

Neslihan Karacan

https://doi.org/10.29000/rumelide.1454373

Öz

Herhangi bir dildeki cümlelerin, sözcüklerin nasıl yapılandırıldığını, bu sözcüklerin sıralanma biçimini, cümlenin yapısını ve bu yapıların ne şekilde kullanıldığını inceleyen bilim dalı söz dizimidir. Söz diziminde sözcükler birbirleri ile bağımsal ilişkileri çerçevesinde dil bilgisel kurallar çerçevesinde birliktelik kurarlar ve bu bağımsal birlikteliğin sonucunda anlam ortaya çıkar. Söz dizimi dil bilimcilerin dil araştırmalarında en çok ilgilendiği alanlardan biridir. Fiilin merkeze alındığının görüldüğü bağımsal dil bilgisinde bağımsal ilişkilerin bazıları evrenseldir ve her dilde aynı görülürken bazıları ise dillere özgüdür. Yapısalcı dil bilimi kuramının temsilcilerinden olan Luciene Tesnière, Éléments de Syntaxe Structuree eserinde ortaya koyduğu bağımsal dil bilgisi (dependency grammar) ile sözcüklerin bağımsal ilişkilerinin farklı boyutlarını ele aldı. Bunlardan biri de söz diziminde sözcüklerin birbirleriyle olan ilişkilerinin yatay bir düzlemde değil de hiyerarşik olarak dikey bir düzlemde gerçekleştiğidir. Bu dikey düzlemde sözcükler arasında ast-üst ilişkisi vardır. Bazı sözcükler cümlenin oluşumunda daha yukarıda yer alırken bazı sözcükler ise bu piramitte daha aşağılarda yer alır. Bu çalışmada, hiyerarşik olarak yöneticiler ve tamlayanlar arasındaki bağımsal ilişki bağımsal dil bilgisi kuramının ışığında, Türkçede cümlede merkezi yönetici olabilen fiil; yüklemcil cümlelerde merkezi yönetici olabilen edat, sıfat, zarf, isim ve son olarak düğümlerin yöneticisi olabilen edat, sıfat, zarf ve isimlerin konumları değerlendirilmiştir. Değerlendirmede hem Türkiye Türkçesi hem de Eski Türkçeden cümle örneklerine yer verilmiştir.

Anahtar Kelimeler

bağımsal dil bilgisi, söz dizimi, hiyerarşi, sözcük, Türkçe, Luciene Tesnière

Kaynakça

• Aksan, D. (2020). Her Yönüyle Dil (Ana Çizgileriyle Dilbilim). TDK Yayınları.
• Alagöz Boyraz, E. (2019). Eski Anadolu Türkçesinde çatı. [Doktora Tezi] Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Aydın Özkan, I. (2017). Türkçede istemi artıran biçimbilgisel kategoriler. The Journal of Academic Social Science Studies, 2(60), s. 183-195.
• Aydın, İ., & Torusdağ, G. (2013). Dependency grammar of Lucien’e Tesnière in the perspektife of Turkish, English and French. Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 8(8), s. 189-201.
• Boz, E. (2019). Türkiye Türkçesi sözcük türleri. E. Boz (Ed.) içinde, Türkiye Türkçesi III sözcük türleri (2 b.). Gazi Kitabevi.
• Boz, E. (2020). Türkiye Türkçesinde sözcük türleri üzerine bir tasnif denemesi. Uluslararası Yunus Emre Sosyal Bilimler Dergisi, 1(1), s. 1-10.
• Delice, H. İ. (2012). Sözcük türleri nasıl tasnif edilmelidir? Turkish Studies, 7(4), s. 27-34.
• Doğan, N. (2011). Türkiye Türkçesi Fiillerinde İsteme Göre Anlam Değişmeleri. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Samsun Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Doğan, N. (2015). Türkçede özne seçme hiyerarşisi. Dil Araştırmaları, 9(17), s. 159-177.
• Doğan, N. (2015a). Türkçe sıfatların istem bilgisi. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 12(3), s. 77-90.
• Karacan, N. (2023). Bağımsal dil bilgisi yaklaşımına göre Eski Türkçe edatlarda istem. Eğitim Yayınevi.
• Korkmaz, Z. (2007). Türkiye Türkçesi grameri. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tesnière, L. (2015). Elements of structural syntax. (T. Osborne, & S. Kahane, Çev.) John Benjamins Publishing Company.