“Piyonun Satranç Tahtasından Sevgiliye Uzanan Yolculuğu”

Yıl 2024, Sayı: Ö14, 534 - 548, 21.03.2024

Emre Vural

https://doi.org/10.29000/rumelide.1454405

Öz

Gerçek hayattaki savaşın çeşitli kurallar ile oyuna dönüştürüldüğü satranç, Doğu ve Batı medeniyetleri tarafından tarihî süreç içinde oldukça beğenilmiştir. Toplumun her kesimi tarafından benimsenen bu oyun, sosyal hayatın bir parçası olmayı başarmıştır. Bunun bir neticesi olarak da sözlü ve yazılı kaynaklarda satranç oyununa dair pek çok unsur milletlerin kültürel hafızasında barınmaktadır. Osmanlı dönemindeki sosyal hayat hakkında tarihî bilgileri okuyucularına sunan klasik Türk edebiyatında da bu bağlamda satrançla ilgili metinlere rastlanmaktadır. Divan şairleri, bazen çeşitli şiirlerinde satrançla ilgili kaideleri anlatmış bazen de satranç oyunundaki taşlardan ve kaidelerden yola çıkarak hayalî tasvirler oluşturmuşlardır. Satranç oyunundaki taşlardan biri olan piyon da şairlerin çeşitli anlamlar yüklediği unsurlardan birisidir. Klasik Türk edebiyatındaki âşık tipinin temsilcisi durumunda olan ve kendilerini piyon taşıyla özdeşleştiren şairler, duygu ve düşüncelerini satranç oyununun kuralları üzerinden okuyucuya aktarmıştır. Divan şairinin hayal dünyasının satranç tahtasına aktarıldığı metinlerde şairler, sevgiliye ulaşmak için verdikleri mücadeleyi çeşitli benzetmelerden yararlanarak piyon vasıtasıyla dile getirirler. Çalışmamızdaki asıl amaç, divan şairlerinin satranç oyununda bir taş olan piyon üzerinden nasıl tasvirler oluşturduklarını, hangi duyguları ve düşünceleri kurguladıklarını tespit etmektir.

Anahtar Kelimeler

Klasik Türk edebiyatı, satranç, âşık tipi, piyon

Kaynakça

• Aksoyak, İ.H. (2005). Manastırlı Celâl’in Satranç Terimleri ile Yazdığı Gazeli, Türklük Bilimi Araştırmaları, 18, 7-16.
• Altınay, R. (2009). Satranç. İslam Ansiklopedisi içinde (Cilt:,36 s.178-181). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. https://islamansiklopedisi.org.tr/satranc, Erişim tarihi: 19.11.2023
• Arslan, M. (1992). Divan Şiirinde Satranç ve Satranç Istılahları, Yedi İklim Dergisi, 4 (33), 30-37.
• Arslan, M. (2020). Muhyî Divanı. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/78626,muhyi-divanipdf.pdf?0, Erişim tarihi: 22.12.2023
• Avşar, Z. (2017). Revânî Dîvânı. https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-196374/revani-divani.html, Erişim tarihi: 22.12.2023
• Aydın, A. (2018). Divan Şiirinde Rakip Portresi. (1.Baskı) Kitabevi Yayınları.
• Batislam, H.D. (2003). Divan Şiirinde Âşık, Sevgili, Rakip Üçlüsü ve Ölüm. Folklor/Edebiyat, IX (XXXIV), 186-199.
• Bayak, C. (2017). Sehâbî Dîvânı. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/55746,sehabi-divanipdf.pdf?0, Erişim tarihi: 22.12.2023
• Bektaş, E. (2017). Muvakkit-zâde Muhammed Pertev Dîvânı. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/55973,pertev-divanipdf.pdf?0, Erişim tarihi: 22.12.2023
• Bilgin, A. (2017). Nigârî Dîvânı. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/55757,nigari-divanipdf.pdf?0, Erişim tarihi: 22.12.2023
• Biltekin, H. (2018). Şeyhî Dîvânı. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/61044,seyhi-divanipdf.pdf?0, Erişim tarihi: 22.12.2023
• Çatıkkaş, M.A. (2015). Firdevsî-i Rûmî Şatranç-Nâme-i Kebîr (1.Baskı). Türk Dil Kurumu Yayınları
• Çeltik, H. (2017). Ahmed-i Rıdvan Divânı. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/55738,ahmed-i-ridvan-divanipdf.pdf?0, Erişim tarihi: 19.11.2023
• Ercan, A.B. (2021). Satranç: Doğu Medeniyetinin Batı’ya Bir Hediyesi, Humanitas-Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi, 9 (18), 74-95.
• Gıynaş, K. A. (2017). Pervâne Bey Mecmuası. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/55832,pervane-bey-mecmuasi-pdf.pdf?0, Erişim tarihi: 19.11.2023
• Horata, O. (2019). Esrâr Dede Dîvânı. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/64058,esrar-dede-divanipdf.pdf?0 , Erişim tarihi: 22.12.2023
• Kanar, M. (2009). Osmanlı Türkçesi Sözlüğü. (1.Baskı) Say Yayınları.
• Kırbıyık, M. (2017). Kâtib-zâde Sâkıb Dîvâbı. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/56426,katib-zade-sakib-divanipdf.pdf?0, Erişim tarihi: 19.11.2023
• Saraç, M.A.Y. (2002). Emrî Divanı. (1.Baskı) Eren Yayıncılık.
• Kayaokay, İ. (2018). Divan Şiirinde Satranç Terimleriyle Yazılmış Manzumeler. Eski Türk Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 1(1),245-268.
• Kurtoğlu, O. (2017). Lebîb Dîvânı. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/55756,lebib-divanipdf.pdf?0, Erişim tarihi: 19.11.2023
• Küçük, S. (2011). Bâkî Divanı Tenkitli Basım. (2.Baskı) Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Mengi, M. (2020). Mesîhî Dîvânı. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/74203,mesihi-divanipdf.pdf?0, Erişim tarihi: 22.12.2023
• Mermer, A. (2020). Karamanlı Aynî Dîvân. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/78478,karamanli-ayni-divanipdf.pdf?0, Erişim tarihi: 19.11.2023
• İsen, M.; Canım, R. (2019). Hamâmîzâde İhsân Dîvânı. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/64194,hamamizade-ihsan-divanipdf.pdf?0, Erişim tarihi: 19.11.2023
• Şentürk, A.A. (1995). Klâsik Osmanlı Edebiyatı Tiplerinden Rakîb’e Dair. (1.Baskı) Enderun Yayınları.
• Şentürk, A.A. (1996). Klâsik Osmanlı Edebiyatı Tiplerinden Sûfî Yahut Zâhid Hakkında. (1.Baskı) Enderun Yayınları.
• Tanrıbuyurdu, G. (2018). Kalkandelenli Mu’îdî Dîvânı. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti /59883,kalkandelenli-mu39idi-divanipdf.pdf?0, Erişim tarihi: 19.11.2023
• Uluğtekin, M. (1994). Eski Türk Edebiyatında Satranç ve Tavla. Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Ünver, N. (2020). Gelibolulu Sürûrî Dîvânı. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/73951,gelibolulu-sururi-divanipdf.pdf?0, Erişim tarihi: 19.11.2023
• Üst, S. (2018). Edineli Nazmî Dîvânı. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/57766,edirneli-nazmi-divanipdf.pdf?0, Erişim tarihi: 19.11.2023
• Yavuz, K.; Yavuz, O. (2016) Muhîbbî Dîvânı. http://ekitap.yek.gov.tr/urun/muhibbi-divani--takim-2-cilt-_604.aspx?CatId=271, Erişim tarihi: 19.11.2023
• Yazar, İ. (2006). Kânî Dîvânı (İncleme-Metin). Doktora Tezi, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. file:///C:/Users/Win%2010/Downloads/221726.pdf, Erişim tarihi: 19.11.2023
• Yekbaş, H. (2020). Sehî Bey Dîvânı. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/76504,sehi-bey-divanipdf.pdf?0, Erişim tarihi: 19.11.2023
• Yılmaz, O. (2015). Necâtî Bey Dîvânı. (1.Baskı) Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı