Bayramî-Şemsî tarikatı menakıpnamelerinde değer aktarımı

Yıl 2024, Sayı: Ö14, 737 - 755, 21.03.2024

Zehra Hamarat Yardımcı

https://doi.org/10.29000/rumelide.1454571

Öz

Bu makalenin amacı belli değerlere bağlı ideal bireyleri/insan-ı kâmili yetiştirme iddiasında olan tarikatların, toplum hayatındaki etkisini menkıbelerden hareketle ortaya koymaktır. Bu amaçla Bayramî-Şemsî tarikatı özelinde konu ele alınmış ve söz konusu tarikata bağlı üç menakıpname anlamaya dayalı bir yöntemle incelenmiştir. Bayramî-Şemsî tarikatı menakıpnamelerinde hem tarikat mensuplarına hem de diğer insanlara hangi değerlerin nasıl bir içerikle sunulduğu, değerlerin benimsetilme sürecinde ne tür ceza ve ödül söylemlerinin vurgulandığı sorularına cevap aranmış ve böylece toplumsal zihniyetin oluşturulması süreci anlaşılmaya çalışılmıştır. Böyle bir incelemenin hem resmî eğitimin yaygın olmadığı dönemlerde tarikatların toplumu biçimlendirme ve bireyleri yetiştirme süreçleri hakkında bilgi vereceği hem de tarikatı ve ideallerini analiz edebilmeyi kolaylaştıracağı düşünülmektedir. Söz konusu üç menakıpnamenin incelenmesi sonucunda Bayramî-Şemsî tarikatı menakıpnamelerinde adil olma, bağışlayıcı olma, doğru olma, itaatkâr olma, kanaatkâr olma, sabırlı olma, saygılı olma, tevazu sahibi olma, tevekkül sahibi olma ve yardımsever olma değerlerine sahip bireylerin idealleştirildiği; bu değerlere tarikat içinde yeni anlamlar yüklendiği tespit edilmiştir. Özellikle itaatkâr olma, saygılı olma, yardımsever olma gibi değerlerin şeyh ve tarikat söz konusu olduğunda özel bir anlam kazandığı anlaşılmıştır. Bütün bu incelemelerden sonra tarikatlarda belli bir zihniyeti oluşturma adına belli değerlerin özellikle vurgulandığını, bilinçli olarak bazı değerlerin şeyhlere bağlandığını, hatta bazı şeyhlerin belli değerlerin temsilcisi olarak sunulduğunu ve tüm bu süreçte inananları tarafından yarı kutsal kabul edilen menkıbelerin şeyhlerin nüfuz ve otoritesini yaygınlaştırmak, tarikatın itibarını sağlamak gibi önemli işlevler üstlendiğini söylemek mümkündür.

Anahtar Kelimeler

halk tasavvufu, dini örgütlenme, menkıbe, toplumsal değerler

Kaynakça

• Ahmet Eflâkî. (1953). Ariflerin menkıbeleri. T. Yazıcı (çev.). C. 1. Ankara: Milli Eğitim Basımevi.
• Akseki, A. H. (1968). Ahlâk dersleri. (2. b.). İstanbul: Üçdal Neşriyat.
• Akşemseddin. (1994). Kaşifu’l-Muşkilat. Alî Hamzaoğlu (çev.). Akşemseddin (1390-1459) Hayatı – Eserleri içinde (ss. 205-327). A. İ. Yurt. M. Kaçalin (Haz.). İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları.
• Barkan, Ö. L. (1942). Osmanlı İmparatorluğu’nda bir iskan ve kolonizasyon metodu olarak vakıflar ve temlikler: İstila devirlerinin kolonizatör Türk dervişleri ve zâviyeler. Vakıflar Dergisi (2) ss. 279-386.
• Bayramoğlu, F. ve Azamat, N. (1992). Bayramiyye. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. C. 5. ss. 269-273.
• Benekay, Y. (1966). III. Kitap: Hacı Bayram-ı Velî. İlk Hacı İlk Kurban: Veysel Karanî, Hacı Bayram-ı Veli. Kitapçılık Limited Ortaklığı Yayınları.
• Bilgin, N. (2003). Sosyal psikoloji sözlüğü: Kavramlar, yaklaşımlar. İstanbul: Bağlam Yayıncılık.
• Çağrıcı, M. (2008). Sabır. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. C. 35. ss. 337-339.
• Emir Hüseyin Efendi. (H. 1052) Menâkıb-ı Akşemseddîn. Mahmud b. Mustafa Gelibovi (Müst.). Manisa Akhisar Zeynelzade Koleksiyonu. No: 45 Ak Ze 261/2.
• Emir Hüseyin Enîsî. (1994). Manâkıb-ı Akşemse’d-din. A. İ. Yurt. Akşemseddin (1390-1459): Hayatı – eserleri içinde (ss. 127-195). M. Kaçalin (Haz.). İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları.
• Emir Hüseyin Enîsî. (2011). Menâkıb-ı Akşemseddin. B. Aktan ve M. Güneş (Haz.). İstanbul: H. Yayınları.
• Gibb, H.A.R. ve Davies, C. (1964). Naip. İslâm Ansiklopedisi. C. 9. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi. ss. 50-52.
• Gölpınarlı, A. (1992). Melâmîlik ve melâmîler. İstanbul: Gri Yayın.
• Güngör, E. (1984). İslâm tasavvufunun meseleleri. (2. b.). İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Güngör, E. (1998). Değerler psikolojisi üzerinde araştırmalar: Ahlâk psikolojisi, ahlâkî değerler ve ahlâkî gelişme. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Hamarat, Z. (Haz.). (2015). Bayramiye tarikatı menakıbı: Hacı Bayram Veli ve halifeleri. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Hoca Sadettin Efendi. (1992). Tacü’t-Tevarih. İ. Parmaksızoğlu (Sdl.). (3. b.) C. 5. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Hökelekli, H. (2009). Adalet. DEM Değerler Eğitimi Merkezi Bülteni (5) ss. 132-137.
• İlyas b. İsa Saruhani. (H. 1161). Menâkıb-ı Mecdeddîn ve Âdâb-ı Sâlikîn. Ahmed (Müst.). Mısır Milli Kütüphanesi Türkçe Yazmaları, ez-Zekiye-Mahtutatu Farisiyye ve Türkiyye.
• İlyâs İbn-i İsa Akhisârî Saruhanî, (2003). Akhisarlı Şeyh Îsâ menâkıbnâmesi: (XVI. yüzyıl). S. Küçük ve R. Muslu (Haz.). Sakarya: Aşiyan Yayınları.
• Köprülü, F. (1984). Türk Edebiyatı’nda ilk mutasavvıflar. (5. b.) Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
• Mardin, Ş. (1986). Din ve ideoloji: Türkiye’de halk katındaki dinsel inançların siyasal eylemi etkilendirmesine ilişkin bir kavramlaştırma modeli. (3. b.). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Menâkıb-ı Hacı Bayram Veli ve Akşemseddin. Türk Tarih Kurumu Kütüphanesi. No. Y.I/131.
• Ocak, A. Y. (2010). Kültür tarihi kaynağı olarak menakıbnameler (Metodolojik bir yaklaşım). (3. b.). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Özsoy, Ö. ve Güler İ. (Haz.) (1997). Konularına göre Kur’an (Sistematik Kur’an fihristi). Ankara: Fecr Yayınevi.
• Pakalın, M. Z. (1993). Osmanlı tarih deyimleri ve terimleri sözlüğü, C. 2. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Schwartz, S. H. (1992). Universal in the content and structure of values: Theoretical advances and empirical tests in 20 countries. Advances in Experimental Social Psychology 25 ss. 1-65.
• Şahin, H. (2015). Bayramiyye. Türkiye’de Tarikatlar: Tarih ve Kültür içinde (ss. 781-847). S. Ceylan (Ed.). İstanbul: İsam Yayıncılık.
• Tek, A. (Haz.) (2007). Bayrâmî Melâmiliğine dâir melâmet risâleleri. Bursa: Emin Yayınları.
• Türk Smith, Ş. (2006). Türk genci iyi insanı nasıl tanımlıyor? İyi insan prototipinin kültürlerarası araştırmasında Türk kültürünün konumu. XIV. Ulusal Türk Psikoloji Kongresi. Hacettepe Üniversitesi. http://facultyuog.net/CAS/PSYCH/TurkSmith/Turk%20SmithTPK%20bildiri06.pdf (Erişim: 15.02.2024).
• Uludağ, S. (2012). Tevekkül. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansikopedisi. C. 41. ss. 3-4.
• URL 1: http://lugatim.com/s/sab%C4%B1r (Erişim: 15.02.2024)
• URL 2: https://sozluk.gov.tr/ (Erişim: 15.02.2024)
• Uzunçarşılı, İ. H. (1988). Osmanlı tarihi II. Selim’in tahta çıkışından 1699 Karlofça andlaşmasına kadar. (4. b.). C. 3, 1. Kısım. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Ülgener, S. F. (2006a). Dünü ve bugünü ile zihniyet ve din: İslâm, tasavvuf ve çözülme devri iktisat ahlâkı. İstanbul: Derin Yayınları.
• Ülgener, S. F. (2006b). İktisadî çözülmenin ahlâk ve zihniyet dünyası: Fikir ve sanat tarihi boyu akisleri ile bir portre denemesi. İstanbul: Derin Yayınları.
• Yavuz, S. S. (2005). Ehl-i Sünnet ve Mutezile bağlamında doğruluk ölçüsü olarak keramet. Kelâm Araştırmaları Dergisi 3(1) ss. 91-116.