Women’s Names in Mameluke-Kipchak Dictionaries

Yıl 2024, Sayı: 40, 116 - 130, 25.06.2024

Mine Cirit Özlem Yigitoğlu

https://doi.org/10.29000/rumelide.1502869

Öz

One of the most significant fields of study in onomastics is personal names. Analyzing the personal names of a language is extremely important for providing crucial information about the culture of that society, its interaction with other cultures, and its social perspective. The Turkish language, with its first known written documents dating back to the 8th century, offers rich material regarding personal names. The already established name-giving traditions of the Turkic peoples have acquired various characteristics with the religions they have adopted and the cultures they have interacted with. Personal names in historical texts and modern Turkic languages have been analyzed philologically and in terms of name-giving tradition by many researchers. Previous studies have shown that male names in historical texts are much more common than female names. There are certainly sociological and cultural reasons for this. Among historical Turkic texts, the dictionaries of the Mameluke-Kipchak field provide rich material in terms of both male and female names. This article aims to investigate the women’s names found in the five major dictionaries and grammar books written in the Mameluke-Kipchak field, namely Kitābu’l-İdrāk li Lisāni’l-Etrāk, Kitâb-ı Mecmû-ı Tercümân-ı Türkî ve Acemî ve Mugalî, Et-Tuhfetüz-Zekiyye fi l-Lûgati Türkiyye, El-Ķavaninu’l-Külliyye Li-Žabti’l-Luġati’t-Türkiyye, and Ed-Dürretü’l-Mudîʻa fi Luġati’t-Türkiyye. The goal of the study is to investigate the women’s names contained in these works in terms of semantics, etymology, and folklore. In this article, the female names in five major dictionaries and grammar books written in the Mameluke-Kipchak field are discussed. In the study, 34 women's names were identified, 16 of which were quoted; Of these, 4 female names consist of 1 Turkish and 1 borrowed name. These names, examined in alphabetical order, are analyzed from etymological and semantic perspectives, with attempts made to uncover their appearances in historical Turkic languages and contemporary Turkish. The study concludes with the classification of women's names based on their structure and meaning.

Anahtar Kelimeler

Personal names, women’s names, tradition of name-giving, Mameluke-Kipchak Turkish.

Memlûk- Kıpçak Sözlüklerinde Geçen Kadın Adları

Öz

Ad bilimin en önemli inceleme alanlarından biri de kişi adlarıdır. Bir dilin kişi adlarının incelenmesi, o toplumun kültürü, başka kültürlerle olan etkileşimi ve toplumsal bakış açısıyla ilgili önemli veriler sunması bakımından son derece önemlidir. Bilinen ilk yazılı belgeleri 8. yüzyıla dayanan Türk dili, kişi adları bakımından zengin bir malzemeye sahiptir. Türk halklarının hâlihazırda sahip oldukları köklü ad verme gelenekleri onların benimsedikleri dinler ve etkileşime girdikleri kültürlerle çeşitli özellikler kazanmıştır. Tarihî metinlerde ve modern Türk dillerinde yer alan kişi adları pek çok araştırmacı tarafından filolojik açıdan ve ad verme geleneği açısından ele alınmıştır. Daha önce yapılan çalışmalar Tarihî metinlerde geçen erkek adlarının kadın adlarına oranla kat kat fazla olduğunu göstermiştir. Bunun elbette sosyolojik ve kültürel sebepleri vardır. Tarihî Türk metinlerinden Memlûk -Kıpçak sahası sözlükleri hem kadın hem de erkek adları açısından zengin bir malzemeye sahiptir. Bu makalede Memlûk -Kıpçak sahasında yazılmış beş büyük sözlük ve gramer kitabı olan Kitābu'l-İdrāk li Lisāni'l-Etrāk, Kitâb-ı Mecmû-ı Tercümân-ı Türkî ve Acemî ve Mugalî, Et-Tuhfetüz-Zekiyye fi l-Lûgati Türkiyye, El- Ķavaninu’l-Külliyye Li-Žabti’l-Luġati’t-Türkiyye ve Ed-Dürretü’l-Mudîʻa fi Luġati’t-Türkiyye adlı eserlerde geçen kadın adları ele alınmıştır. Çalışmanın amacı bu eserlerde geçen kadın adlarını semantik, etimolojik ve folklorik açılardan incelemektir. Çalışmada 16’sı alıntı 34 kadın adı tespit edilmiştir; bunlardan 4 kadın adı 1 Türkçe 1 alıntı addan oluşmaktadır. Alfabetik sırayla ele alınan bu adlar etimolojik ve semantik açılardan ele alınmış, bu adların Tarihî Türk dillerindeki ve Türkiye Türkçesindeki görünüşleri ortaya konmaya çalışılmıştır. Çalışmanın sonunda tespit edilen kadın adları yapı ve anlamlarına göre sınıflandırılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Kişi Adları, Kadın Adları, Ad Verme Geleneği, Memlûk -Kıpçak Türkçesi

Kaynakça

• Abdurrahman, V. (2004). Türklerin ad koyma gelenekleri üzerine bir inceleme. Milli Folklor, 61, 127-133.
• Acıpayamlı, O. (1992). Türk kültüründe “Ad Koyma Folkloru”nun morfolojik ve fonksiyonel yönlerden incelenmesi. IV. Milletlerarası Türk Halk Kongresi Bildirileri.
• Aksan, D. (2009). Her yönüyle dil. Ankara.
• Amanoğlu, E. K. (2000). Dîvanu Lugâti’t- Türk’te kişi adları üzerine. A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 15.
• Atalay, B. (1935). Türk büyükleri ve Türk adları. Ötüken Yayınları.
• Atalay, B. (1945). Et-Tuhfetüz-Zekiyye fi l-Lûgati Türkiyye. İstanbul.
• Caferoğlu, A. (1931). Kitābu'l-İdrāk li Lisāni'l-Etrāk. İstanbul.
• Clauson, S. G. (1972). An etymological dictionary of pre-thirteenth-century Turkish. Oxford: Oxford University.
• Dankoff, R. ve Kelly, J. (1982-1985). Maḥmūd al-Kāšγarī, compendium of the Turkic dialects (Dīwān Luγat at-Turk). Turkish Sources, 7(1-3). Harvard.
• Dilçin, C. (2014). Adlar sözlüğü. İstanbul.
• Doerfer, G. (1965). Türkisch und mongolische elemente im neupersischen. Wiesbaden, II.
• Doerfer, G. (1967). Türkisch und mongolische elemente im neupersischen. Wiesbaden, III.
• Duman, S. (1991). Türk kadınına verilen adlar. Dilbilim Araştırmaları Dergisi, 2, 40-42.
• Ercilasun, A. B. ve Akkoyunlu, Z. (2015). Kâşgarlı Mahmud Dîvanu Lugâti’t Türk giriş metin çeviri notlar dizin. Ankara.
• Erdal, M. (1991). Old Turkic word formation. Otto Harrassowitz.
• Erdal, M. (2004). A grammar of old Turkic.
• Ergin, M. (1997). Dede Korkut. Ankara.
• Ergin, M. (1964). Dede Korkut Metin-Sözlük. Ankara.
• Grønbech, K. (1942). Codex Cumanicus.
• Gülensoy, T. ve Küçüker, P. (2015). Eski Türk-Moğol kişi adları sözlüğü. İstanbul.
• Güner, G. (2018). Memlük-Kıpçak Sözlük ve gramerlerinde kişi adları. Dil Araştırmaları, 23, 103-122.
• Habibli, R. (2009). Ad bilimsel birimler ve sosyal etmenler. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, 28.
• Houtsma, M. T. (1894). Ein Türkischen- Arabisches Glossar. Leiden.
• Kayasandık, A. (2019). Türkçe kişi adları bibliyografyası denemesi. Journal of Strategic Research in Social Science, 5(1), 57-90.
• Keleş, D. (1996). Türk adbiliminin bibliyografyası (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Hacettepe Üniversitesi, Ankara.
• Kibar, O. (2005). Türk kültüründe ad verme (Kişi adları üzerine bir tasnif denemesi). Akçağ Yayınları.
• Lessing, F. D. (1995). Mongolian-English dictionary. Corrected re-printing. Bloomington/ +Indiana.
• Örnek, S. V. (1975). Türk folklorunda ad seçme ve ad koyma. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Halkbilim Yıllığı.
• Özyetgin, A. M. (2001). Türk ad bilimine malzemeler: Kitābu’l İdrāk li Lisāni’l Etrāk’ te kişi adları. Bilig-19.
• Özyetgin, A. M. (2001). Kitābu’l İdrāk li Lisāni’l Etrāk Fiil: Tarihȋ-Karşılaştırmalı Bir Sözlük ve Gramer Denemesi. Ankara.
• Pritsak, O. (1951). Stammesnamen und Titularen der altaischen Völker.
• Rásonyi, L. (1963). Türklükte kadın adları. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı- Belleten, 11, 63-87.
• Rásonyi, L. (1964). Türk özel adlarının kaynakları. Tür Koleji Dergisi I.
• Rásonyi, L. (1988). Tarihte Türklük.
• Sakaoğlu, S. (2001). Türk ad bilimi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Steingass, F. J. (2005). Persian- English Dictionary. İstanbul.
• Sümer, F. (1999). Türk devletleri tarihinde şahıs adları. Türkiyat Araştırmaları Vakfı.
• Şahin, İ. (2015). Adbilim (Çerçeve, terim, yöntem ve sınıflandırmalarıyla). Ankara: Pegem Yayınları.
• Şen, S. (2006). Türklerde ad verme töreni, adların önemi, ad verme ile ilgili ilginç gelenek ve inançlar.
• Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi, (6), 153-159.
• TDK (2019). Türkçe Sözlük. Ankara.
• Tekin, T. (1998). Orhon Yazıtları. İstanbul.
• Tekin, T. (2003). Orhon Türkçesi Grameri.
• Toparlı, R. (2018). Ed-Dürretü’l-Mudîʻa fi Luġati’t-Türkiyye. Ankara.
• Toparlı, R. (1999). El- Ķavaninu’l-Külliyye Li-Žabti’l-Luġati’t-Türkiyye. Ankara.
• Toparlı, R. vd. (2000). Kitâb-ı Mecmû-ı Tercümân-ı Türkî ve Acemî ve Mugalî. Ankara.
• Türktaş, M. M. (2019). Türklerde ad verme ile ilgili bazı tespitler. Türük Uluslararası Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi, 7(17), 34-44.
• Uca, A. (2004). Türk toplumunda ad verme geleneği. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 11, 23.
• Wilkens, J. (2021). Eski Uygurcanın el sözlüğü. Universitätsverlag Göttingen.