On the pragmatic functions of structures with the morpheme "turur" in Kutadgu Bilig

Yıl 2024, Sayı: 40, 131 - 142, 25.06.2024

Ezgi Aslan

https://doi.org/10.29000/rumelide.1504059

Öz

The aim of this study is to examine the structures with the morpheme turur in the work called Kutadgu Bilig (KB) from the 11th century in terms of their pragmatic functions. The study focused on the synchronous functions of turur uses and the examination was limited to KB in the context of the Karakhanid period. The morpheme turur, which was formed by adding the aorist morpheme to the verb tur-, meaning to stop, stay, stand, and which was used starting from the Old Turkish period and in the works of the Karakhanid period, frequently both in its lexical sense and as an auxiliary verb, with its semi-grammatical function, was used in the works of the period with its semi-grammatical function. By using the document analysis method, the transcription text of Arat (1991) was scanned and a total of 288 examples were identified in the KB. Examples have shown that in KB, turur undertakes three basic pragmatic functions. The first and most common of these is the modal (declarative) function. In the work, the morpheme turur, which is seen as the last element in noun and verb sentences, has been evaluated in the context of propositional modality. In sentences with this structure, which is seen as ad+turur in 253 of 288 examples, there is explanation, reference to previous or next couplets, strengthening textuality and expressing judgment. -mIş turur, which is seen in fewer examples, emphasizes the accuracy of first-hand information and is mostly included in the first and last chapters of the work. Future tense -gA turur and -gU turur convey uncertainty, prediction and strong possibility. The second function of the structure is definiteness. The frequent use of the term, especially in the introduction section of the KB, exemplified Hawkins' (1978) theory of anaphoric usage. The last function determined is that some of the similes and metaphors in the work are supported by the turur structure and help emphasize the meaning. This usage is compatible with the theses of theorists such as Lakoff and Johnson (2010) and Kövecses (2010). This multi-faceted functional analysis, which is work-specific and in-depth, aims to provide rich data in terms of observing the context features of the work and the diversity of functional features of the period in which the work was written. Therefore, this description will also contribute to later diachronic studies on this morpheme.

Anahtar Kelimeler

Kutadgu Bilig (KB), definiteness, modality, metaphor, simile, turur

Kutadgu Bilig’de “turur” biçimbirimli yapıların edimbilimsel işlevleri üzerine

Öz

Bu çalışmanın amacı, XI. yüzyıla ait Kutadgu Bilig (KB) adlı eserde yer alan turur biçimbirimli yapıları edimbilimsel işlevleri bakımından incelemektir. Çalışma turur kullanımlarının eş zamanlı işlevlerine odaklanmış ve inceleme Karahanlı dönemi bağlamında KB ile sınırlandırılmıştır. Durmak, kalmak, ayakta durmak anlamındaki tur- eylemine geniş zaman biçimbirimi getirilmesiyle oluşan ve Eski Türkçe döneminden itibaren başlayarak ve Karahanlı dönemindeki eserlerde sıklıkla hem sözlüksel anlamında kullanılan hem de yardımcı eylem olarak yarı dil bilgisel işleviyle dönemin eserlerinde yer alan turur biçimbirimi, doküman inceleme yöntemiyle Arat (1979)’ın çevriyazı metninde taranmış ve KB’de toplam 288 örnek tespit edilmiştir. Örnekler KB’de tururun üç temel edimbilimsel işlevi üstlendiğini göstermiştir. Bunlardan ilki ve en yaygını kiplik (bildirme) işlevidir. Eserde ad ve eylem tümcelerinde son öge olarak görülen turur biçimbirimi, önerme kipliği bağlamında değerlendirilmiştir. 288 örneğin 253’ünde ad+turur olarak görülen bu yapıdaki tümcelerde açıklama, önceki ya sonraki beyitlere atıfta bulunma, metinselliği güçlendirme ve yargı bildirme söz konusudur. Daha az örnekte görülen -mIş turur, birinci elden bilgilerin kesinliğini vurgular ve daha çok eserin ilk ve son bölümlerinde yer alır. Gelecek zamanlı -gA turur ve -gU turur ise belirsizlik, tahmin ve güçlü olasılık aktarmıştır. Yapının ikinci işlevi belirlilik (definiteness)tir. Özellikle KB’nin giriş bölümünde tururun sık kullanımı, Hawkins (1978)’in artgönderimsel kullanım teorisini örneklendirmiştir. Belirlenen son işlev ise eserde yer alan bazı benzetme ve metaforların turur yapısıyla desteklenerek anlamın vurgulanmasına yardımcı olmasıdır. Bu kullanım, Lakoff ve Johnson (2010) ile Kövecses (2010) gibi kuramcıların tezleriyle uyumludur. Eser özelinde ve derinlemesine olan bu çok yönlü işlevsel inceleme, eserdeki bağlam özellikleri ve eserin yazıldığı dönemdeki işlevsel özelliklerin çeşitliliğinin gözlemlenmesi bakımından zengin bir veri sunma amacındadır. Dolayısıyla bu betimleme, daha sonra bu biçimbirimle ilgili yapılacak art zamanlı çalışmalara da katkı sunacaktır.

Anahtar Kelimeler

Kutadgu Bilig (KB), belirlilik, kiplik, metafor, benzetme, turur

Kaynakça

• Abbott. B. (2006). Definite and indefinite. Encyclopedia of Language and Linguistics, 3, 392-399.
• Abik, A. D., Çubukçu, M. (2021), Kutadgu Bilig’de “erür” ve “turur” kullanımı üzerine, Littera Turca Journal of Turkish Language and Literature, 7/4, 1130-1154.
• Adalıoğlu, H. H. (2013). Bir siyasetnâme olarak “Kutadgu Bilig”. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, (34), 237-253.
• Akar, A. (2001). Dede Korkut Kitabı’nda tur- fiili. Turkish Studies, 3/1, 1-4.
• Aksan, D. (1998). Her yönüyle dil: Ana çizgileriyle dilbilim. TDK.
• Arat, R. R. (1979). Kutadgu Bilig I- Metin. TDK.
• Arat, R. R. (2007). Kutadgu Bilig II- çeviri. TTK.
• Atalay, B. (2013). Divanu Lugati’t-Türk. TDK.
• Baydar, T. (2012). +DIr bildirme eki üzerine. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, [32], 37-54.
• Boz, E. (2023). +{dUr(Ur)} biçimbirimli yapıların eylem işletimindeki “zaman, görünüş ve kiplik” işlevleri üzerine: Yunus Emre Divanı örneği. Prof Dr. Leyla Karahan ve Doç Dr. Hüseyin Yıldız Ed. Doğumunun 80. yılında Ahmet Bican Ercilasun armağanı içinde. ss. 287-297.
• Christophersen, P. (1939). The articles: A study of their theory and use in English. Copenhagen: Munksgaard.
• Çetinkaya, B. (2017). Kutadgu Bilig’de kavramsal metaforlar. Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 19(2), 377-399.
• Çürük, S. (2010). Olumsuzluk ve kiplik arasındaki ilişki: bakış ve yaklaşımlar. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 7(2), 57-72.
• Demirel, D. (2014). Kutadgu Bilig'de devlet yönetimi. Uluslararası Alanya İşletme Fakültesi Dergisi, 6(1), 55-61.
• Eker, Ö. (2021) Kutadgu Bilig metaforları [Doktora tezi, Akdeniz Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü]. YÖK Ulusal Tez Merkezi.
• Eker Kavalçalan, Ö. (2023). Kutadgu Bilig’de bir geçiş ritüeli olarak ölüm alkışları. Akademik Dil ve Edebiyat Dergisi, 7(3), 2523-2538.
• Ekmekçi Aşan, G. (2021). Türk dilinin tarihi gelişimi içinde bildirme ekinin (+dır/+dur) yapısal ve anlamsal işlevleri. International Journal of Social and Humanities Sciences Research (JSHSR), 8(74), 2440-2457.
• Emeksiz, Z. E. (2008). Türkçede kiplik anlamının belirsizliği ve anlamsal roller. Dil Dergisi, (141), 55-66.
• Hacıeminoğlu, N. (2008). Karahanlı Türkçesi grameri. TDK.
• Hawkins, J. A. (1978). Definiteness and indefiniteness: A study in reference and grammaticality prediction. Croom Helm.
• Kafesoğlu, İ. (1980). Kutadgu Bilig ve Kültür Tarihimizdeki Yeri. Kültür Bakanlığı Yay.
• Kamacı Gencer, D. (2020). Anlamsal bir fenomen olarak kiplik: Dede Korkut örneği. Nobel Akademik Yayıncılık.
• Kerimoğlu, C. (2011). Kiplik incelemeleri ve Türkçe. Dinozor Kitabevi.
• Karataş, A. (2023). Kutadgu Bilig’de yer alan çok anlamlı isimlerin eş zamanlı anlam bilimi bakımından değerlendirilmesi. Turkish Academic Studies-TURAS, 4(1), 90-119.
• Korkmaz, Z. (1992). Gramer Terimleri Sözlüğü. TDK.
• Korkmaz, Z. (2003). Türkiye Türkçesi Grameri (Şekil Bilgisi). TDK.
• Kövecses, Z. (2010). Metaphor and culture. Acta Universitatis Sapientiae, Philologica, 2(2), 197-220.
• Küçük, M. (2010). Tarihî Türk lehçelerinden Türkiye Türkçesine-DIr/-DUr. Türkbilig, (19), 59-75.
• Lakoff, G., ve Johnson, M. (1980). Conceptual metaphor in everyday language. In Shaping entrepreneurship research (pp. 453-487). Routledge.
• Palmer, F. R. (2001). Mood and modality. Cambridge University Press.
• Russell, B. (1905). On denoting. Mind 14, 479-493.
• Ruhi, Ş., ve Zeyrek, D. (1997). Türkçede kiplik belirteçleri ve çekim ekleri ilişkisi üzerine bazı gözlemler. Dilbilim Araştırmaları Dergisi, 8, 105-111.
• Savran, H. (2008). Türk dilinde “+dır” bildirme eki ve “+dır” bildirme ekiyle yapılan belirsizlik kelimeleri. Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 9(14), 163-188.
• Taş, İ. (2009). Kutadgu Bilig’de söz yapımı. TDK.
• Torun, Y. (2003). +dır +dur bildirme ekiyle oluşturulan bazı yapıların cümledeki kullanımları üzerine. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, 51(2003/1), 111-122.
• Yağmur, P. (2021). Kutadgu Bilig'de benzetme yolları ve benzetme unsurları [Yüksek lisans tezi, Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü]. YÖK Ulusal Tez Merkezi.
• Üstünel, Ö. Y. (2020). Kutadgu Bilig’de sağlığı koruma bilgisi ve sağlıkla ilgili bazı eş anlamlı sözcükler. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 17(2).
• Üstüner, A. (1989). Karahanlıca ve Eski Anadolu Metinlerinde Deyimler, Atasözleri ve Kısa Hikâyeler [Yüksek Lisans Tezi, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü]. YÖK Ulusal Tez Merkezi.
• Yılmaz, A., Gündoğdu, H. G. ve Kayalar, T. (2023). Kutadgu Bilig’de devlet, toplum ve yönetim anlayışı. Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, (78), 232-246.