el-Kavvâs'ın Makâmât'ında Lugaz/Bilmece ve Fabl Sanatlarının Kullanılması: el-Makâmetu’l-Halebiyye Örneği

Yıl 2022, Cilt: 2 Sayı: 1, 127 - 138, 30.06.2022

Halis Dede

Öz

el-Makâmetu’l-Halebiyye, el-Kavvâs'ın dokuz makâmesi içerisinde sekizinci sırada ele alınmıştır. Bu makâmenin olayları, Suriye'nin Halep şehrinde geçmektedir. Gayesi, lugaz/bilmece sanatını kullanarak okurlarını herhangi bir konuda düşündürmek, eğlendirmek, onlara bir takım şeyleri öğretmek, zihinsel aktiviteler gerçekleştirmek ve hoş vakit geçirtmektir. Makâmenin ravisi, ravilerden biri ve kahramanı ise ravinin mescitte tanıştığı bir adamdır. Makâmenin sonunda fabl sanatıyla ele alınmış ve içki ile gül arasında geçen bir hikâye de işlenmiştir. Bu hikâyede rol alan karakterler: içki, mum, zurna/kaval, kefgir/süzgeç, şişe, değnek/dal, kadeh/bardak, nergis ve güldür. Hikâyede içki ile diğer unsurlar arasında uzayıp giden üstünlük kavgasına gül, müdahale eder ve içkiyle mektuplaşarak olayı çözüp işi tatlıya bağlar. Böylece içki ile gül hikâyesi/makâmesi güzel bir sonla biter. Bu çalışmada el-Makâmetu’l-Halebiyye tahlil edilmiş ve bir örneklik teşkil etmesi açısından makâme yazılarının bilmece sanatını kullanarak okura mesajını etkili ve eğlenceli, aynı zamanda düşündürücü bir tarzdaki sunumu üzerinde durulmuştur. Ayrıca fabl sanatını kullanmakla her ortamda dile getirilmesi mümkün olmayan bir ifadeyi bile hem akıcı hem de etkili bir tarzdaki sunumunun bir örneği de verilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili ve Belagatı, el-Ḳavvâs, Makâmât, Riyâḍu’l-Ezhâr ve Nesîmu’l-Esḥâr, Lugaz/Bilmece.

Kaynakça

• ʻAvad, Yûsuf Nûr. Fennu’l-Makâmat Beyne’l-Meşrik ve’l-Mağrib. Beyrut: Dâru’l-Kalem, 1979.
• Aydın, Hayati. "Kur’ân’da Anlamı Güçlü Kılan Üç Unsur: Teşhis-İntak, Ses-Anlam Uyumu, İstâre". Akademik Araştırmalar Dergisi, 4/16 (2003), 103-114.
• el-Bağdâdî, İsmail Paşa. Hediyyetu’l-Arifîn Esmâu’l-Muellifîn ve Asâru’l-Musannıfîn. İstanbul: Muessesetu’t-Târîhi’l-Arabî, 1951.
• el-Cevherî, İsmâîl b. Hammâd. es-Sihâh Tâcu’l-Luğa ve Sihâhu’l-Arabiyye, thk. Aḥmed Abdulgaffûr Attâr. Kâhire: Dâru’l-İlim li'l-melâyîn, 2. Basım, 1376/1956, 2017.
• Dayf, Şevkî. el-Maḳâme. Kâhire: Dâru’l-Maârif, 3. Basım, 1119.
• Demir, Ethem. "Klasik Nahiv Öğretiminde Didaktik Bir Öğe Olarak “Elğâz”". Abant İzzet Baysal Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 7/14 (2019), 533-548.
• Durmuş, İsmail. "Lugaz". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 27/221-222. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• el-Ezherî, Ebû Mansûr Muḥammed b. Aḥmed. Tehzîbu’l-Luğa. thk. Abdusselâm Serhân. Kâhire: Mektebetu’l-Hancî, 1396/1976.
• Gülle, Sıtkı. "Arap Edebiyatında Maḳâme ve el-Harîrî’nin Osmanlı Medreselerinde Yüksek Arapça Öğretimi Çerçevesinde Okutulan el-Makâmâtı". İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi [Darulfunun İlahiyat] 2 (2000), 179-201.
• el-Ġazzî, Şeyh Necmeddîn Muḥammed b. Muḥammed ed-Dımaşkî. el-Kevâkibu’s-Sâire biaʻyâni’l-Mieti’l-ʻÂşire. Hâşiyelendiren: Halîl el-Mansûr. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1418/1997.
• el-Ġazzî, Şeyh Necmeddîn Muḥammed b. Muḥammed ed-Dımaşkî. Lutfu’s-Semer ve Katfu’s-Semer min Terâcumi Aʻyâni’t-Tabakati’l-Ûlâ mine’l-Karni’l-Hâdî Aşer. thk. Mahmûd eş-Şeyh. Dımaşk: Vizâretu’s-Sekâfe ve’l-İrşâdu’l-Kavmî, ts.
• Hasan, Muḥammed Rüşdî. Eseru’l-Maḳâme fi Neş’eti’l-Kıssati’l-Mısriyyeti’l-Hadîse. Kâhire: el-Mektebetu’l-Arabiyye, 1394/1974.
• İbn Manzûr, Cemâluddîn Ebu’l-Fadl Muhammed b. Mükerrem b. Ali. Lisânu’l-Arab. Beyrut: Dâru Sâdır, 3. Basım, 1414.
• İpek, M. Selim. "Arap Edebiyatında Fabl Türü". Nüsha: Şarkiyat Araştırmaları Dergisi 12/35 (2012/II), 79-92.
• Karabulut, Ali Rıza-Karabulut, Ahmet Turan. Mu’cemu’t-Târîhi’t-Turâsi’l-İslâmî fi Mektebâti’l-Alem (el-Mahtûtât ve’l-Matbûat). Kayseri: Dâru’l-Akabe, 2001.
• el-Kavvâs, Kâsım b. Muhammed el-Halebî. "Paris Bibliothéque Nationale de France/BNF Gallica Nüshası (El yazma eserin en eski nüshası)". Paris Milli Kütüphane “Arabe 3952”.
• el-Kavvâs, Kâsım b. Muhammed el-Halebî. Makâmâtu’l-Kavvâs el-Halebî el-Müsemmât Riyâḍu’l-Ezhâr ve Nesîmu’l-Esḥâr. thk. Salâh Muhammed Mahmûd Cerrâr vd. Ammân: Dâru’l-Kunuzi’l-Maʻrife, 1440/2019.
• Kehhâle, Ömer Rıza. Mu’cemu’l-Müellifîn Terâcimu Musannifî’l-Kutubî’l-Arabiyye. Beyrut: Mektebetu’l-Müsennâ-Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 1957.
• Kocabıyık, Halil İbrahim. es-Suyûtî ve “Kitabü’l-Eşbâh ve’nnezâir fi’n-Nahv” İsimli Eseri. Ankara: Sonçağ Akademi, Aralık 2021.
• Öztürk, Abdullah. "Hayvan Hikâyelerinin Yorumunda, Hz. Mevlana’yı Batılı Fabl Yazarlarından Ayıran Özellikler". Birinci Uluslararası Mevlânâ, Mesnevî ve Mevlevîhâneler Sempozyumu Bildirileri (19-21 Aralık 2001-Manisa Mevlevîhânesi) (2002), 241-250.
• Toprak, M. Faruk. "Klâsik Arap Şiirinde Luğaz". Nüsha: Şarkiyat Araştırmaları Dergisi 1/3 (2001), 97-110.
• Usta, İbrahim. "Arap Literatüründe “Luğaz” Kültürü". Doğu Araştırmaları: Doğu Dil, Edebiyat, Tarih, Sanat ve Kültür Araştırmaları Dergisi, 2/10 (2012), 159-170.