TARBAGATAY KIRGIZLARI VE KÖKENİ

Yıl 2013, , 1 - 16, 01.03.2013

Olcobay Karatayev

https://doi.org/10.7816/sad-01-03-01

Öz

ÖZET Günümüzde Çin Halk Cumhuriyeti’nin Sincan (Sintszyan) Uygur Özerk Bölgesine bağlı mülki idare yönetiminde Tarbagatay adlı yerin varlığı bilinmektedir. 1984 yılında Sincan Uygur Özerk Bölgesi bünyesinde bulunan söz konusu bu yer, Rus kaynaklarında Çuguçak olarak da geçmektedir. “Taerbahan”ı Moğolcadan tercüme edecek olursak “suur” (köstebek) anlamına geldiği görülür. “Taerbahat + ay” suurun, çok bölge ve yer anlamında da çözümlendiği anlaşılır. Bölge 1984 yılı itibariyle Sincan Uygur Özerk Bölgesi idaresi yönetimine dâhil edilir. Tarbagatay adı çok geniş bir alana yayılan ilk adlandırmadır. Bu isim bir dönem Çin, Moğolistan, Kazakistan ve Rusya gibi ülkeleri sınırlayan bölgedeki sıra dağlar olarak da adlandırılır. Taçen bölgesinde, Taçen ve Emin (Önceki adı Dörbölcün) mahalleri yer alır. Adı geçen her iki yerde de Tarbagatay ve Dörbölcün Kırgızları hayat sürer. Bunlar kendilerini “Kırgız”, “Tarbagatay Kırgızları”, “Buda Kırgızları” (Çince– “Fotszyao Kırgız”) olarak adlandırır. Hayat tarzı ve geçim kaynakları Moğollara benzeyen halkın, dini hayatı Budizm’in bir kolu olan Lama inancına dayanır. Bu Kırgızların bir kısmının XVIII. yüzyılda (1703 yılı) Yenisey bölgesinden zorla göçürülen Kırgızlar olduğu düşünülmektedir. Kendilerini etnik olarak Moğol ve Oyrotlara yakın gören Tarbagatay Kırgızları, İli bölgesinde XVII. yüzyılın 40’lı yıllarında Cungar Devletinin Tszirtsziyası (Kırgız) otağını (bölge) oluşturmuşlardır. Anahtar Kelimeler: Tarbagatay Kırgızları, Kalmak Kırgızları, Çin, Cungar, Orgoçor, Hayrahan, Munduz, Sarıbagış, etnik tarih. Anahtar Kelimeler: Tarbagatay Kırgızları, Kalmak Kırgızları, Çin, Cungar, Orgoçor, Hayrahan, Munduz, Sarıbagış, etnik tarih.

Anahtar Kelimeler

Tarbagatay Kırgızları, Kalmak Kırgızları, Çin, Cungar, Orgoçor, Hayrahan, Munduz, Sarıbagış, etnik tarih

TARBAGATAI KYRGYZS AND THEIR ORIGINS

Öz

Today there is a geographical name so-called Tarbagatai within the Shinjang Uyghur Autonomus Raion in China. This name which is geographically included in the Shinjang Uyghur Autonomus Raion is known as Chuguchak in the Russian literature. The term “Taerbahan” means “marmot” in Mongolian. “Taerbahat+ai” means a location with lots of marmots. The region included in the Shinjang Uyghur Autonomus Raion in 1984. Tarbagatai is a widespread geographical name and also called a mountain chain which is placed in the borders of China, Mongolia, Kazakhstan and Russia. Tachen has two districts Tachen and Emin (previously Dorbolzhun) and in the area of these two districts live Tarbagatai and Dorbolzhun Kyrgyzs. They call themselves as “Kyrgyz”, “Kyrgyzs of Tarbagatai” and “Budda Kyrgyzs” (Fotszio-in Chinese). Interestingly the Tarbagatai Kyrgyzs who follow Lama Branch of Budda religion never call themselves as “Kalmak Kyrgyzs”. Lifestyles similar to Mongols and follow the Lama branch of Buddhism. Some studies also prove that a part of this group was forcible migrated from Enisei region in 1703, (XVIII century). The Tarbagatai Kyrgyzs who see themselves ethnically closer to Mongols and Oirats formed a province of Tsirtsizy within the Zhungar khanate in the 40s of XVII century. Keywords: Tarbagatai Kyrgyzs, Kytai, Zhungariya, Kalmak-Kyrgyzs, Orgochor, Khayrakhan, munduz, sary bagysh, ethnic history, kalmak-kyrgyzs Keywords: Tarbagatai Kyrgyzs, Kytai, Zhungariya, Kalmak-Kyrgyzs, Orgochor, Khayrakhan, munduz, sary bagysh, ethnic history, kalmak-kyrgyzs

Anahtar Kelimeler

Tarbagatai Kyrgyzs, Kytai, Zhungariya, Kalmak-Kyrgyzs, Orgochor, Khayrakhan, munduz, sary bagysh, ethnic history, kalmak-kyrgyzs

ТАРБАГАТАЙСКИЕ КЫРГЫЗЫ И ИХ ПРОИСХОЖДЕНИЕ

Öz

Так сложилось исторически, ареал распространения кыргызов охватывает огромную территорию. Название «кыргыз» в виде этнонимов, топонимов встречается на Северо-Востоке Китая (провинция Хэйлунцзянь), в Якутии, Монголии, Южной Сибири, Красноярский край, Казахстан, Афганистан, Таджикистан, Узбекистан, Астраханская область, Крыму, Молдавии и.т.д. Эти факты отражают динамику миграции кыргызских племён в просторах Евразии. Один из этнических групп кыргызов проживающих на территории современной Китайской Народной Республики называется «тарбагатайскими кыргызами». Они известны ещё с другими названиями: эмель-гольские калмак-кыргызы, эминские кыргызы, монгол-кыргызы. Это своеобразная этнографическая группа кыргызов, исповедуют буддизм-ламаизм с некоторыми элементами ислама. Предположительно, 1860-г. тарбагатайские кыргызы под влиянием монгольских лам приняли ламаизм. По мнению большинства учёных тарбагатайские кыргызы являются потомками енисейских кыргызов переселённых ойрот-калмыками в долину реки Эмель. Но, в составе кыргызов Тарбагатая преобладает этнические компоненты тяньшанских кыргызов. В ежедненвном лексике чувствуется сильное влияние в живущих соседстве казахов. Ключевые слова: тарбагатайские кыргызы, калмак-кыргызы, Китай, Жунгария, калмыки, Оргочор, Хайрахан, мундуз, сары багыши, этническая история и.т.д.

Anahtar Kelimeler

-

Kaynakça

• Çertıkov M.A. Tarbagatayskiye Kırgızı. 2005. www. Kyrgyz.ru.page=297.
• Abramzon C. M. Kirgizi i ih etnogenetiçeskiy i İstoriko-Kulturnıye svyazi.- Firunze, “İlim”. 1990. -345 s.
• Turduyeva A.Kitaydagı Kırgızdardın Sotsialdık Abalı (1950-1990-cc),- Bişkek, 19 -145 s. Beyşenaliyev T. O. Kirgizi i Cungarskoe hanstva (17- vv)Avtoref.kand.diss.-L.:1968,-21s.
• Butaneyev V. Y. Etniçeskaya İstoriya Hakasov 17-18.vv //Materyalı k serii “Narodı Sovyetskaya Soyuza”.-M., 1990.-146 s.
• Malov S. E. Ostatki şamanizma U Joltıh Uygurov//Jivaya starina SPb, Vıp.I.1912.-S.62-72.
• Asankanov Abılabek, Kırgızı Tsintzana (KNR).-Bişkek.2010,- 492 s.
• Serdobov N. A. O Nekotorıh voprosah etniçeskoy istorii narodov yujni sibiri//SE.1971.-№ 4. –S.53-58.
• Karatayev O. K. Kırgız Etnonimder Sözdügü. Bişkek. KTMU. 2003.-256 s.
• Karatayev O. K. Kırgızdardın Etnomadani baylanıştarının tarıhınan.- Bişkek, 200 -228 s. Butanayev B. Y. , Butanayeva İ. İ. Ene-Say Kırgızdarı: Folklor cana Tarıh - Bişkek 2002.-228 s.
• Bahruşin S. V. Nauçnıye Turudı. -M., 1955, 3 bölüm. – S. 224.
• Ma Vey Sin, Cu Bayan. Hayluntsyan Kırgızlarının Halk Kültür ve Sanatı//Kırgız tarihi Araştırmaları Topluluğu, Heyluntsyan Halk Harbin: Çin Azınlıklarının Korkunç Kitabı, Heyluntsyan Matbaası 1997. - C.1-6.(13). Toplulukları Araştırmaları- Araştırmaları Halk