An Evaluation on the Historical Development of the Military Classes that Produced Ammunition in the Turkish Army (1400 - 1950)

Yıl 2025, Cilt: 2 Sayı: 2, 143 - 170, 18.09.2025

İsa Tolga Çıplak

Öz

Ammunition in the Turkish army has developed from the development of firearms in the XIVth century to its half-century period in the XXth century through military facilities tied to the defense industry and various specialized army branches. The production and use of ammunition in the historical process is discussed in a broad perspective extending to the Ottoman Empire and the Republic of Turkey. In the Ottoman Empire, military organizations such as the Armorer Corps, the Artillery Corps and the Grenadier Corps were established, which were responsible for the production and distribution of ammunition. During World War I and the War of Independence, the ammunition facilities and the organization of Manufacturing and Warfare, inherited from the Ottoman Empire, operated under the pressure of the occupation forces, and support was provided to the National Struggle with weapons and ammunition smuggled to Anatolia by various intelligence groups. Later, the establishment of factories producing ammunition with domestic and national capital in Turkey until the establishment of the Machinery and Chemical Industry is examined. In this study, it is aimed to reveal how the ammunition and ammunition class developed in the historical process by analysing it in detail, and important contributions have been made to Turkish military history. As primary sources, military archive documents, Official Gazette Laws, memoirs and Military Factories Journals were analysed, followed by secondary sources.

Anahtar Kelimeler

Ammunition , İmalat-ı Harbiye , Powder Mill , Armorer , Grenadier , Machinery and Chemical Industry

Türk Ordusunda Mühimmat ve Mühimmat Sınıfının Tarihsel Gelişimi Üzerine Bir Değerlendirme (1400 - 1950)

Öz

Türk ordusunda mühimmat XIV. yüzyılda ateşli silahların gelişimi ile birlikte XX. yüzyıldaki yarım asırlık dönemine uzanan süreçte, harp sanayisine dayalı askerî tesisleri ve çeşitli isimlerle anılan ordu sınıfıları şeklinde gelişim göstermiştir. Bu süreç içinde mühimmat üretimi ve kullanımı, Osmanlı İmparatorluğu’na ve Türkiye Cumhuriyeti’ne kadar uzanan geniş bir perspektifle ele alınmıştır. Osmanlı’da Cebeci Ocağı, Topçu Ocağı ve Humbaracı Ocağı gibi mühimmat üretimi ve dağıtımından sorumlu askeri teşkilatlar oluşturulmuştur. Osmanlı Devleti’nin son dönemlerinde sanayileşmenin etkisiyle baruthane ve tüfekhanelerin modernleştirilmesi, Zeytinburnu ve Tophane gibi askeri fabrikaların kurulması sağlanmıştır. I. Dünya Savaşı ve Kurtuluş Savaşı sürecinde, Osmanlı’dan devralınan mühimmat tesisleri ve İmalat-ı Harbiye teşkilatı, işgal kuvvetlerinin baskısı altında faaliyet göstermiş ve Anadolu’ya çeşitli istihbarat gruplarınca kaçırılan silah ve mühimmatlarla Millî Mücadele’ye destek sağlanmıştır. Daha sonrasında Makine ve Kimya Endüstrisi kurulana kadar Türkiye’de yerli ve milli sermaye ile mühimmat üreten fabrikalar kurulması incelenmiştir. Bu çalışmada, mühimmat ve mühimmat sınıfının tarihsel süreç içerisinde nasıl geliştiğinin detaylı bir şekilde analiz edilerek ortaya çıkarılması amaçlanmış ve Türk askeri tarihine önemli katkılar sağlanmıştır. Birincil kaynak olarak askerî arşiv belgeleri, Resmî Gazete Kanunları, anılar ve Askeri Fabrikalar Mecmuaları, sonrasında ikincil kaynaklar incelenerek sonuca varılmıştır. Bu çalışmanın akademik literatüre katkısı Türk ordusunda mühimmat ve mühimmat sınıfının tarihsel gelişimini bir bütün olarak Cebeci sınıfından Makine ve Kimya Endüstrisi’ne kadar olan sürecin bir bütün olarak incelenmesidir.

Anahtar Kelimeler

Mühimmat , İmalat-ı Harbiye , Baruthane , Cebeci , Humbaracı , Makine ve Kimya Endüstrisi

Destekleyen Kurum

Kara Astsubay Meslek Yüksek Okulu Beşeri ve Sosyal Bilimler Bölüm Başkanlığı

Kaynakça

• Agoston, G. (1999). “Osmanlı İmparatorluğu’nda Harp Endüstrisi ve Barut Teknolojisi (1450-1700)”, Osmanlı Ansiklopedisi, C. 6, (Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 1999), 621-632.
• Agoston, G. (2006). Barut, Top ve Tüfek Osmanlı İmparatorluğu’nun Askeri Gücü ve Silah Sanayisi. (T. Akad, Çev.), Kitap Yayınevi.
• Askerî Fabrikalar Umum Müdürlüğüne Mütedavil Sermaye Verilmesine Dair 2013 Numaralı Kanuna Müzeyyel Kanun. (1933, Mayıs 5). T. C. Resmî Gazete (Sayı: 2419). https://www.resmigazete.gov.tr
• ATASE, (1911). Kurum/Fon: 110-9-1-5/ Osmanlı-İtalyan Harbi, Yer: 10-45-12, 09 Aralık.
• ATASE, (1912). Kurum/Fon: 110-9-1-5/ Osmanlı-İtalyan Harbi, Yer: 35-163-6, 25 Nisan.
• ATASE, (1913). Kurum/Fon: 110-9-1-7/ Balkan Harbi, Yer: 637-02-12, 28 Aralık.
• ATASE, (1943). Kurum/Fon: 110-9-1-14/ İkinci Dünya Harbi, Yer: 5-0-134, 13 Şubat.
• Atatürk, M. K. (1997). Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri (Cilt I). Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları TTK Basımevi.
• Aydüz, S. (1999). “Osmanlı Devleti’nde Ateşli Silah Sanayii ve Top Döküm Teknolojisi”, Osmanlı Ansiklopedisi, C. 6, (Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 1999), 633-645.
• Aydüz, S. (2011, Mayıs-Ağustos). Osmanlı Silahları, Silah Üretim Merkezleri ve Literatürü Tarihi. Tarih Okulu(X), s. 1-37.
• BCA, (1921, 22 Mart). Kurum/Fon: 30-18-1-1/ Kararlar Daire Başkanlığı, Yer: 2-40-6.
• BCA, (1921, 27 Mayıs ). Kurum/Fon: 30-18-1-1/ Kararlar Daire Başkanlığı, Yer: 3-23-4.
• BOA, (1915, 5 Mayıs). DH.EUM.KLU., 08/67, H. 20 Cemaziyülahır 1333.
• BOA, Baş Muhasebe Kalemi Defterleri (D..BŞM.d), 4771, H. 28 Zilhicce 1203/M. 9 Eylül 1789.
• Bölek, L. İ. (2023). Saltanattan Cumhuriyete Askeri Terimler. Ankara.
• Cebesoy, A. F. (2001). Bilinmeyen Hatıralar. (O. S. Kocahanoğlu, Yay. haz.) Temel Yayınları.
• Çelebi, S., & Özcan, A. (2024). Türk Harp Sanayii Tarihi Araştırmalarında Süreli Yayınların Kullanımı ve Örnek Yayın Olarak Askeri Fabrikalar Mecmuası. S. Özkaya, F. Çalışır, & C. Aktaş (Dü) içinde, Eski Çağlardan Günümüze Türk Savunma Sanayi Tarihi (s. 1095-1116). Milli Savunma Üniversitesi Yayınları.
• Çelik, Ş. (2007). “Orducu”, TDV İslâm Ansiklopedisi, C. 33, (İstanbul: TDV Yayınları, 2007), 370-373.
• Çoruhlu, T. (1993). Osmanlı Tüfek, Tabanca ve Teçhizatları. T.C. Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Yayınları.
• Çukurova, B. (1994). Kurtuluş Savaşında Haberalma ve Yeraltı Çalışmaları. Ardıç Yayınları.
• Develioğlu, F. (2010). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat. Aydın Kitapevi Yayınları.
• Durukan, E. (1933, Şubat 1). Başlangıç. T.C. Askerî Fabrikalar Mecmuası, 1(1), s. 2-3.
• Durukan, E. (1940). Askeri Fabrikalar Tarihçesi. Askeri Fabrikalar Basımevi.
• Durukan, E. (2013). Günlüklerde Bir Ömür-I. Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Durukan, E. (2018). Günlüklerde Bir Ömür-IV. Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Durukan, E. (2021). Günlüklerde Bir Ömür-VI. Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Erdoğan, M. K. (1999). “II. Viyana Seferi'nde (1683) Osmanlı Ordusu’nun Kullandığı Silahlar ve Mühimmatının Temini”, Osmanlı Ansiklopedisi, C. 6, (Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 1999), 660-669.
• Erendil, M. (1988). Topçuluk Tarihi. T.C. Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Yayınları.
• Ertan, T. F. (2019). Millî Mücadele Yıllarında İstanbul’dan Anadolu’ya Silah ve Cephane Sevkiyatı (M.M. Grubu Ekseninde) (C. 1). TC. Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Enstitüsü Yayınları.
• Ertürk, H. (2023). Millî Mücadele Senelerinde Teşkilat-ı Mahsusa. (A. Tetik, & F. Ata, Çev.) Palet yayınları.
• Evsile, M. (2019). İki Dünya Savaşı Arasındaki Dönemde Türkiye’nin Askerî Teknoloji Transferi Çalışmaları. Ahmet Aksın (Ed.), Ergün Öz Akçora Armağanı C.2, içinde (ss. 179-190). Hiper Yayın.
• Fuat, Y. (1933, Mart 1). Harp ve Sanayi. T.C. Askerî Fabrikalar Mecmuası, 1(2), 2-3.
• Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı. (1996). Türk Kara Kuvvetleri Tarihi. K.K. Basımevi ve Basılı Evrak Depo Müdürlüğü.
• Gökdemir, T. (2016). Türk Kara Ordusu Lojistik Tarihi. Orient Yayınları.
• Gölen, Z. (2002). “Osmanlı Barut Üretim Merkezi: Baruthâne-i Âmire”, Türkler Ansiklopedisi, C. 10, (Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002), 136-144
• Himmetoğlu, H. (1975). Kurtuluş Savaşında İstanbul ve Yardımları, C. 1. Ülkü Matbaası.
• Himmetoğlu, H. (1975). Kurtuluş Savaşında İstanbul ve Yardımları, C. 2. Ülkü Matbaası.
• İlgürel, M. (1999). “Osmanlı Devleti’nde Ateşli Silahlar”, Osmanlı Ansiklopedisi, C. 6, (Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 1999), 605-611
• Işık, B. (2019, Mart). İmalat-ı Harbiye. Türk Yurdu, 108(379), s. 90-93.
• Kılıçarslan, Y. (1993). “Cebeci”, TDV İslâm Ansiklopedisi, C. 7, (İstanbul: TDV Yayınları, 1993), 182-183.
• Koçer, K. (1946). Kurtuluş Savaşlarımızda İstanbul İşgal Senelerinde M. M. Grubunun Gizli Faaliyeti. Vakit Basımevi.
• Kolçak, Ö. (2023). Ok, Tüfek ve At 16. Yüzyıl Osmanlı Askerî Devrimi. TTK.
• Köse, O. (2022, Kasım). 19. Yüzyıl Başlarında Osmanlı Ordusunda Kullanılan Tüfekler Hakkında Bazı Mülahazalar. History Studies, 14(4), 963-995.
• Kurt, E. (2018). Türk Savunma Sanayii Tarihine Mikro Yaklaşım: Savunma Sanayii İşletmelerine Dair Bir Envanter ve Dönemselleştirme Çalışması (1836-2018) [Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. T.C. Yıldız Teknik Üniversitesi.
• Kurt, E., & Şehitoğlu, Y. (2023, Haziran). Erken Cumhuriyet Dönemi Türk Savunma Sanayi Fabrikaları (1923-1950). Yıldız Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 7(1), 39-48.
• Kütükoğlu, M. (1992). “Baruthane-i Amire”, TDV İslâm Ansiklopedisi, C. 5, (İstanbul: TDV Yayınları, 1992), 96-98.
• Makina ve Kimya Endüstrisi Kurumu Kanunu. (1950, 15 Mart). T. C. Resmî Gazete (Sayı: 7457). Erişim adresi: https://www.resmigazete.gov.tr
• Müderrisoğlu, A. (2013). Kurtuluş Savaşı’nın Mali Kaynakları. ATAM.
• Nedim, İ. (1934, Şubat 1). Ordu ve Fabrika. T.C. Askerî Fabrikalar Mecmuası, 2(13), 2-4.
• Özcan, A. (1994). Osmanlı Askerî Teşkilatı. Osmanlı Devleti ve Medeniyeti Tarihi E. İhsanoğlu (Ed.), C. I, (ss. 337-368). Yıldız Matbaacılık, Yayıncılık Ticaret ve Sanayi A.Ş.
• Özcan, A. (1998). “Humbaracı Ahmed Paşa”, TDV İslâm Ansiklopedisi, C.18, (İstanbul: TDV Yayınları, 1998), 351-353.
• Özlü, H. (2006). II. Dünya Savaşından Günümüze Türkiye’de Savunma Sanayii’nin Gelişimi (1939- 1990) [Yayınlanmamış Doktora Tezi]. T.C. Dokuz Eylül Üniversitesi.
• Pakalın, M. Z. (1993). Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü II. MEB Yayınları.
• Pergel, E. (2019). 19. Yüzyılın İlk Yarısında Osmanlı Devleti’nde Harp Malzemesi Üretimi (Mühimmat İmalât ve Masraf Defterlerine Göre) [Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. T.C. Tokat Gaziosmanpaşa Üniversitesi.
• Sınıf Okulu ve Eğitim Merkezi Komutanlıkları. (2024, 10 30). Kara Kuvvetleri Komutanlığı: https://www.kkk.tsk.tr/kkksablonmaster/header/kurumsal/sinifokullari. adresinden alındı
• Şemsettin Sami. (2012). Kâmûs-ı Türkî. (R. Gündoğdu, Çev.) İdeal Kültür Yayıncılık.
• T.C. Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı. (1978). Türk Silahlı Kuvvetleri Tarihi III, C. 5'inci Kısım.
• T.C. Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Askeri Tarih Yayınları.
• T.C. Genelkurmay Harp Tarihi Başkanlığı. (1981). Türk Silahlı Kuvvetleri Tarihi III. T.C. Genelkurmay Harp Tarihi Başkanlığı Harp Tarihi Yayınları.
• Tansu, S. N. (2011). İki Devrin Perde Arkası. İlgi Kültür Sanat Yayıncılık.
• TBMM Zabıt Ceridesi. (1940, Ocak 3), Devre 6, Cilt: 8, İçtima 1, 78
• Teşviki Sanayi Kanunundan İstifade Eden Askeri Fabrikaların Gümrük ve Buna Munzam Resimlerinden Muafen Getirecekleri İptidai Maddeler Cetveli ve Sureti Tatbiki Hakkında Talimatname Hakkında Kararname. (1938, 2 Ağustos). T. C. Resmî Gazete (Sayı: 3975). https://www.resmigazete.gov.tr
• Tok, Ö. (2012). Osmanlı Askerî Teşkilatı. T. Gündüz (Ed.), Osmanlı Teşkilat Tarihi (ss. 113-216). Grafiker Yayınları.
• Tümerdem, H. (1939). Türkiye Askerî Coğrafyası. Cumhuriyet Matbaası.
• Türk Dil Kurumu. (2011). Türkçe Sözlük. TDK.
• Türkiye’de Harb Silah ve Mühimmatı Yapan Özel Sanayi Müesseselerinin Kontrolü Hakkında Karar. (1951, 30 Ocak). T.C. Resmî Gazete (Sayı: 7721). https://www.resmigazete.gov.tr
• Uyar, M., & Erickson, E. (2020). Osmanlı Askeri Tarihi. Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Uzunçarşılı, İ. H. (1988). Kapıkulu Ocakları II. TTK.
• Varlık, B. (2005). Ali Tunalı Vatana Hizmette 70 Yıl. Tarih Vakfı Yayınları.
• Yıldız, G. (2013). Osmanlı Askerî Tarihi Kara, Deniz ve Hava Kuvvetleri 1792-1918. Timaş Yayınları.
• Yorulmaz, N. (2018). Büyük Savaşın Kara Kutusu, Kronik Kitap.
• Zekai, M. (1933, Ekim 1). Askeri Sanayi Mektebinin Tesisindenberi Geçirdiği Safhalar ve Mezunların As. Vaziyetleri Hakkında. T.C. Askerî Fabrikalar Mecmuası, 1(11), 16. Zengin, E. (2017). Milli Mücadele Yıllarında İmalat-ı Harbiye Fabrikaları. Mavi Atlas, 1(5), 201-223.