Mevlevî Usulü Teravih: Çeşitlilik Bağlamında Kasımpaşa Mevlevîhânesi’nden Teravihe Mahsus Âyin Mecmuası

Yıl 2022, , 117 - 140, 15.06.2022

Selman Benlioğlu

https://doi.org/10.17335/sakaifd.1068031

Öz

Teravih namazının dört rekâtlık bölümlerinin farklı makamlardan tilavetle kılınması ile aralarında uygun ilahi ve salavatların okunması şeklindeki cami musikisi uygulaması teravih tertibi adıyla anılmaktadır. Tarihi süreciyle ilgili detaylı bilgi bulunmasa da özellikle son yüzyılda Ramazan ayının her gecesi için seçilmiş ilahilerin yer aldığı birkaç derleme kaleme alınmıştır. Bu çalışmada Kasımpaşa Mevlevîhânesi dervişlerinden Edirneli Ömer Efendi tarafından 1889’da hazırlanan, bugün Milli Kütüphane Yazmalar Koleksiyonu’nda A-1258 numarada kayıtlı, Ramazân-ı Şerîfe Mahsûs Âyîn-i Şerîf Mecmûası değerlendirilecektir. Mecmuanın diğer tertiplerden farkı, repertuvarın ağırlıklı olarak Mevlevî âyinlerinden seçilen pasajlardan oluşmasıdır. Yirmi altı gece için hazırlanan mecmuanın girişinde bir fihrist yer almaktadır. İlerleyen sayfalarda her gece için seçilen âyin pasajları ve az sayıdaki ilahinin güfteleri yazılmıştır. Çalışmada öncelikle mecmuanın yapısı, düzeni ve kullanımı analiz edilmiştir. Ardından pasajlarının hangi Mevlevî âyinlerine ait olduğu tespit edilerek mecmuanın repertuvarı ortaya konmuştur. Buradan hareketle ilgili mecmua ile sonraki teravihe mahsus ilahi derlemelerinin mukayesesi yapılarak teravih tertibinde ortaya çıkan çeşitlilik tartışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Türk Din Musikisi, Mevlevî âyini, Teravih, Ramazan, Kasımpaşa Mevlevîhânesi

Mawlawī Style Tarāwīḥ: Āyīn Mecmua for Tarāwīḥ from Kasımpaşa Mawlawī Lodge in the Context of Diversity

Öz

The part of the four-rakat of the tarāwīḥ prayer, which is specific worship during the month of Ramadan, is called tarwīḥa. The tradition of performing the recitation of the Qurʾān in different maqāms at each tarwīḥa and reciting various hymns and ṣalawāts between the prayers is called the tarāwīḥ tartibi (order of tarāwīḥ). There is no detailed information about the beginning and development of this tradition. Some compilations were prepared at the beginning of the 20th century. In these compilations, five hymns were selected for each night of the month of Ramadan, and their lyrics were written. Although it is not found in the primary sources, the narration that the tarāwīḥ tartibi was arranged by Buhūrīzāde Muṣṭafā ʿIṭrī (d. 1712) is dominant in the literature. In addition, the practice of tarāwīḥ tartibi has been called "Enderūn style tarāwīḥ" in recent years. Again, this definition, which is not based on a historical record, emphasizes that the practice originates from the Ottoman court. In this study, the manuscript titled Ramazān-ı Şerīfe Mahsūs Āyīn-i Şerīf Mecmūʿası, registered in the National Library (Ankara) Manuscripts Collection numbered A-1258 will be evaluated (The manuscript will be referred as Mecmua hereafter). Mecmua was prepared by Edirneli Ömer Efendi, one of the dervishes of Kasımpaşa Mawlawī Lodge, in 1889. The difference between Mecmua and other compilations is that the former consists mainly of passages selected from the Mawlawī rites (āyīn). In Mecmua, five compositions were selected for twenty-six nights, and their lyrics were written regularly. There is an index prepared for the selected pieces on the first pages of the manuscript (fol. 1b-5a). On the following pages, the lyrics of the selected repertoire for each tarāwīḥ are written in order. On the last page of Mecmua (fol. 31b), there is a salary list added later. Therefore, it can be said that the manuscript was prepared and constrained exclusively for the practice of tarāwīḥ tartibi.

Anahtar Kelimeler

Turkish Religious Music, Mawlawī rite, Tarāwīḥ, Ramadan, Kasımpaşa Mawlawī Lodge

Kaynakça

• Bıyık, Tacetdin. Osmanlı Fetvalarında Mûsikî. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 2020.
• Cevher, M. Hakan. Ali Ufkî Bey ve Hâzâ Mecmû’a-i Sâz ü Söz (Transkripsiyon, İnceleme). İzmir: Ege Üniversitesi, Doktora Tezi, 1995.
• Düzyol Yılmaz, Seda. Şanlıurfa’daki Teravihlerde Okunan Salât-ı Kemâliyeler. İstanbul: Haliç Üniversitesi, Sanatta Yeterlilik Tezi, 2016.
• Edirneli Ömer Efendi. Ramazân-ı Şerîfe Mahsûs Âyîn-i Şerîf Mecmûası. İstanbul: Milli Kütüphane, Yazmalar Koleksiyonu, A-1258, 1a-31b.
• Elçin, Şükrü. Ali Ufkî: Hayatı, Eserleri ve Mecmûa-i Sâz ü Söz (Tıpkıbasım). İstanbul: Kültür Bakanlığı, 1976.
• Hayrullah Tâceddin. Şeyh Hayrullah Tâceddin er-Rifâî Külliyâtı. İstanbul: Revak Kitabevi, 2012.
• Hayrullah Tâceddin Efendi. Mecmû’a-i İlâhiyyât. İstanbul: Asır Matbaası, 1326.
• Hızır İlyas Ağa. Osmanlı Sarayında Gündelik Hayat: Letâif-i Vekâyi’-i Enderûniyye. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2011.
• Karabaşoğlu, Cemal. Ramazan Ayına Mahsus Tekke Mûsikîsi ve İlâhîleri. İstanbul: Kutupyıldızı Yayınları, 2016.
• Okur, Yaşar. Atatürk’le On Beş Yıl: Dinî Hatıralar. İstanbul: Sabah Yayınları, 1962.
• Okur, Yaşar. Ramazanı Şerife Mahsus Elli Yıllık Ünlü İlahiler. İstanbul: Sabah Yayınları, 1963.
• Ozak, Muzaffer. Gülzar’ı Ârifan: Aşk Bahçesi Seçme Kaside-İlâhilerle Nâ’t-ı Şerifler ve Dualar Mecmuası. İstanbul: Salâh Bilici Kitabevi, 1969.
• Önder, Halil İbrahim. Ramazan Musıkisi. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2010.
• Özcan, Nuri. “Hüseyin Fahreddin Dede”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 18/546-547. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Özcan, Nuri. “Kültür ve Geleneğimizde Teravih Namazı-Mûsiki İlişkisisi”. Din ve Hayat: İstanbul Müftülüğü Dergisi 5 (2008), 60-63.
• Özcan, Nuri. “Okur, Yaşar”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 33/340-341. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Rauf Yekta. “Mebâhis-i Mûsikiyye: Itrî”. Tevhîd-i Efkâr (15 Şubat 1338).
• Şahin, Ahmed - Kemiksiz, Mehmet. İstanbul 2010 Ramazan Enderûn Terâvihi ve Cumhur Müezzinliği. İstanbul: İstanbul 2010 Avrupa Kültür Başkenti Ajansı, 2010.
• Diyanet İşleri Başkanlığı. “Yüzbinler Yenikapı’da Enderun usulü teravih kıldı”. 02 Haziran 2019. Erişim 28 Eylül 2021. https://www.diyanet.gov.tr/tr-tr/Kurumsal/Detay/25666/yuzbinler-yenikapida-enderun-usulu-teravih-kildi