EVZÂÎ VE FIKHÎ MEZHEBİ

Yıl 2011, Cilt: 13 Sayı: 23, 1 - 33, 15.06.2011

Ertugrul Boynukalın

Öz

II./VIII. yüzyıl fıkhın bağımsız bir ilim dalı haline gelmesi ve mezheplerin oluşması bakımından önemli bir zaman dilimidir. Bu yüzyılda yaşayan birçok fakih kendilerinden sonra yüzyıllar boyunca takip edilen mezhep imamları olarak görülmüştür. Bu mezheplerin bir kısmı günümüze kadar yaşayarak gelmişse de bunların bir kısmı zamanla birlikte yok olmuş ve tabileri kalmamış-tır. Şam bölgesinde uzunca bir zaman yaşadıktan sonra tabisi kalmayan Evzaî mezhebi de bu mezheplerden biridir. Mezheplerin oluşumu, yayılması ve zayıflayıp yok olmasının ardında birtakım ilmî, sosyal ve siyasî sebepler bulunmaktadır. Söz konusu mezheplerin usûl ve fürûa dair görüşlerinin tespiti ve yaşayan mezheplerle mukayesesi fıkıh tarihinin karanlık kalan noktalarına ışık tutacak ve yeni problemler karşısında fıkhın zengin birikiminden faydalanmaya kapı arala-yacaktır.

Anahtar Kelimeler

Evzâî, İslam Hukuku, Fıkıh, Mezhep, Emevîler, Şam

Fiqh and School of al-Awzai

Öz

II/VIII. century is an important era for the formation of fiqh madhabs (schools). Many fiqh
scholars from this century have been followed throughout the later centuries where they were
regarded as madhab founders or imams. Some of these madhabs have survived to the present
day, but some of them have disappeared over time. The madhab of Abd al-Rahman al-Awzai is
one of these madhabs which have disappeared after existing in Syria and other parts of Islamic
world for a long time. There are scientific, social and political reasons behind the formation,
spread, weakening and disappearence of madhabs. A comparison between these ancient
madhabs and the surviving madhabs will shed light on the history of fiqh and give us an
opportunity to benefit from the rich fiqh treasure of solving new problems.

Anahtar Kelimeler

Awzai, Islamic Law, Fiqh, Madhab, Umayyads, Damascus

Kaynakça

• Attâr, Hasan b. Muhammed, Hâşiye alâ Şerhi Cem'i'l-cevâmi', Beyrut: Dârü'l-kütübi'l- ilmiyye, ts.
• Aydın, Nevzat, İmâm-ı Evzaî ve Sünenindeki Metodu, (Yayımlanmamış Yüksek lisans tezi), Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2001.
• Bağdâdî, Abdülkâhir, el-Fark beyne'l-firak, Beyrut: Dârü'l-âfâki'l-cedîde, 1977.
• Bedrân, Abdülkâdir, Medhal ilâ mezhebi'l-imâm Ahmed b. Hanbel, nşr. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî, Beyrut: Müessesetü'r-risâle, 1405/1985.
• Belâzürî, Ahmed b. Yahya, Fütûhu'l-büldân, nşr. Rıdvân Muhammed Rıdvân, Beyrut: Dârü'l-kütübi'l-ilmiyye, 1403.
• Beyhakî, Ahmed b. Hüseyin, es-Sünenü'l-kübrâ, nşr. M. Abdülkâdir Atâ, Mekke: Mektebetü dâri'l-Bâz, 1414/1994.
• Biltâcî, Muhammed, Menâhicü't-teşrîi'l-İslâmî fi'l-karni's-sânî el-hicrî, Riyad: Câmiatü'l- İmam Muhammed b. Suûd el-İslâmiyye, 1397/1977.
• Buhârî, Muhammed b. İsmail, el-Câmiü’s-sahîh, İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• ―――, et-Târîhü'l-kebîr, Beyrut: Dârü'l-kütübi'l-ilmiyye, ts.
• Buhûtî, Mansûr b. Yunus, er-Ravzu'l-mürbi', İbn Kâsim, Hâşiye içinde, *yayım yeri ve tarihi yok].
• Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Ali, Ahkâmü'l-Kur'ân, nşr. M. es-Sâdık Kamhâvî, Kahire: Dârü'l-Mushaf, ts.;
• ―――, Muhtasaru İhtilâfi'l-ulemâ', nşr. Abdullah Nezîr Ahmed, Beyrut: Dârü'l-beşâir el-İslâmiyye, 1417.
• Cevherî, Muhammed b. Hasan, Nevâdirü'l-fukahâ', nşr. M. Fadl Abdülaziz el-Murâd, Dımaşk-Beyrut: Dârü'l-kalem-ed-Dârüş-Şâmiyye, 1414/1993.
• Conrad, Gerhard, Die Qudat Dimasq und der Madhab al-Auzai, Beyrut: Franz Steiner Verlag, 1994. Abdüssettâr eş-Şeyh, el-İmâmü'l-Evzâî şeyhü'l-İslâm ve âlimü ehli'ş-Şâm, Dımaşk: Dârü'l-kalem, 1427/2006.
• Cübûrî, Abdullah Muhammed, Fıkhü'l-İmâmi'l-Evzâî, Bağdat: Matbaatü'l-İrşâd, 1397/1977.
• ―――, el-İmâmü'l-Evzâî hayâtühû ve ârâuhû ve asruh, Bağdat: Dârü'r-risâle, 1400/1980.
• Dârekutnî, Ali b. Ömer, es-Sünen, nşr. Abdullah Hâşim Yemânî el-Medenî, Kahire: Dârü'l-mehâsin, 1386/1966.
• Ebû Ceyb, Sa'dî, el-Kâmûsü'l-fıkhî lugaten ve'stılâhan, Dımaşk: Dârü'l-fikr, 1402/1982.
• Ebû Dâvûd, Süleyman b. Eş’as es-Sicistânî, Risâletü Ebî Dâvûd ilâ ehli Mekke fî vasfi Sünenih, nşr. Muhammed b. Lütfî es-Sabbâğ, Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmî, 1984.
• Ebû Nuaym, Ahmed b. Abdullah, Hilyetü'l-evliyâ, Beyrut: Dârü'l-kitâbi'l-Arabî, 1405.
• Ebû Ubeyd, el-Kâsım b. Sellâm, el-Emvâl, nşr. M. Halîl Herrâs, Beyrut: Dârü'l-fikr, 1408/1988.
• Ebû Yûsuf, Yakub b. İbrahim, er-Red alâ Siyeri'l-Evzâî, nşr. Ebü'l-Vefâ el-Efgânî, Haydarabad: Lecnetü ihyâi'l-meârifi'n-Nu'mâniyye, 1357.
• Ebû Zür'a ed-Dımaşkî, Abdurrahman b. Amr, Târîh, nşr. Şükrullah el-Kûcânî, Dımaşk: Mecmaü'l-lugati'l-Arabiyye, 1980.
• Emîr Pâdişâh, Muhammed Emin b. Mahmud, Teysîrü't-Tahrîr, Beyrut: Dârü'l-fikr, ts.
• Fezârî, Ebû İshak İbrahim b. Muhammed, Kitâbü's-Siyer, nşr. Fârûk Hamâde, Beyrut: Müessesetü'r-risâle, 1408/1987.
• Hacvî, Muhammed b. Hasen, el-Fikrü's-sâmî fî târîhi'l-fıkhi'l-İslâmî, nşr. Abdülazîz b. Abdülfettâh el-Kârî, Medine: el-Mektebetü'l-ilmiyye, 1396.
• Hârizmî, Ebü'l-Müeyyed Muhammed b. Mahmud, Câmiü'l-mesânîd, Beyrut: Dârü'l- kütübi'l-ilmiyye, ts.
• Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekr el-Hatîb Ahmed b. Ali el-Bağdâdî, el-Kifâye fî ilmi'r-rivâye, Beyrut: Dârü'l-kütübi'l-ilmiyye, ts.
• ―――, Şerefü ashâbi'l-hadîs, nşr. M. Said Hatiboğlu, Ankara: Ankara Üniversitesi İla- hiyat Fakültesi Yayınları, 1972.
• ―――, Târîhü Bağdâd, Beyrut: Dârü'l-kütübi'l-ilmiyye, ts.
• Hudarî, Muhammed el-Hudarî, Târîhü't-teşrîi'l-İslâmî, Kahire: el-Mektebetü't- ticâriyyetü'l-kübrâ, 1390/1970.
• İbn Abdülber, Ebu Ömer Yusuf b. Abdullah, Câmiu beyâni'l-ilm ve fazlih, Beyrut: Dârü'l-kütübi'l-ilmiyye, 1398/1978.
• ―――, el-İstizkâr, nşr. Sâlim M. Atâ-M. Ali Muavvaz, Beyrut: Dârü'l-kütübi'l-ilmiyye, 2000.
• ―――, et-Temhîd, nşr. Mustafa b. Ahmed el-Alevî-M. Abdülkebîr el- Bekrî, Rabat: Vezâretü'l-Evkâf, 1387/1967.
• İbn Asâkir, Ebü’l-Kasım Ali b. Hasan, Târîhü medîneti Dımaşk, nşr. Ömer el-Amrî, Beyrut: Dârü'l-fikr, 1995.
• İbn Ebû Hâtim, Abdurrahman b. Murtaza, el-Cerh ve't-ta'dîl, Beyrut: Dârü'l-kütübi'l- ilmiyye, ts.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ebü’l-Fazl Ahmed, Fethü'l-bârî bi-şerhi Sahîhi'l-Buhârî, nşr. Muhibbüddin el-Hatîb ve dğr., Beyrut: Dârü'l-ma'rife, ts.
• ―――, Tehzîbü't-Tehzîb, Haydarabad: Matbaatü meclisi dâireti'l-meârifi'n-nizâmiyye, 1325-1327/1907-1909.
• İbn Hallikân, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Muhammed, Vefeyâtü'l-a'yân, nşr. İhsân Abbâs, Beyrut: Dârü's-sekâfe, ts.
• İbn Hazm, Ali b. Ahmed, el-Muhallâ, nşr. Ahmed M. Şâkir v.dğr., Kahire: İdâretü’t- tıbâati’l-Münîriyye, 1347-52.
• İbn Hibbân, Ebû Hatim Muhammed, Meşâhîru ulemâi'l-emsâr, nşr. M. Fleischhammer, Wiesbaden 1959.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ İsmail, el-Bidâye ve'n-nihâye, Beyrut:, Mektebetü'l-meârif, ts.
• İbn Kudâme, Muvaffakuddin Abdullah b. Ahmed, el-Muğnî, nşr. Abdullah et-Türkî- Abdüfettâh el-Hulv, Kahire: Dârü Hecr, 1408/1987.
• İbn Kuteybe, Abdullah b. Müslim, el-Meârif, nşr. Servet Ukkâşe, Kahire: Dârü'l- meârif, 1960.
• ―――, Te'vîlü muhtelifi'l-hadîs, nşr. M. Zührî en-Neccâr, Beyrut: Mektebetü'l- Külliyyâti'l-Ezheriyye, 1393/1972.
• İbn Mende, Yahya b. Abdülvehhâb, Cüz'ün fîhi zikrü Ebi'l-Kâsim et-Taberânî, nşr. İb- rahim b. Mansûr el-Hâşimî, Beyrut: Müessesetü'r-reyyân, 1428/2007.
• İbn Sa'd, Ebû Abdullah Muhammed, et-Tabakâtü'l-kübrâ, Beyrut: Dâru Sâdır, ts.
• İbn Tagrîberdî, Ebü’l-Mehâsin Yusuf b. Tagrîberdî, en-Nücûmü'z-zâhire fî mülûki Mısr ve'l-Kâhire, Kahire: Vezâretü's-Sekâfe, ts.
• İbnü'l-Murtazâ, Ahmed b. Yahya, el-Bahrü'z-zehhâr, Kahire: Matbaatü's-saâde, 1366/1947.
• İbnü'n-Nedîm, Ebü’l-Ferec Muhammed b. İshak, el-Fihrist, Beyrut: Dârü'l-ma'rife, 1398/1978.
• İbnü's-Sübkî, Ebû Nasr Tâceddin, Tabakâtü'ş-Şâfi'iyyeti'l-kübrâ, nşr. Mahmûd Mu- hammed et-Tanâhî-Abdülfettâh M. el-Hulv, Kahire: Matbaatu Îsâ el-Bâbî el- Halebî, 1383/1964.
• İsferâyînî, Ebu’l-Muzaffer Şahfûr b. Tahir, et-Tebsîr fi'd-dîn ve temyîzü'l-firkati'n-nâciye ani'l-firaki'l-hâlikîn, nşr. Kemâl Yûsuf el-Hût, Beyrut: Âlemü'l-kütüb, 1403/1983.
• Judd, Steven C., "Al-Awzai and Sufyan al-Thawri: the Umayyad Madhab?", The Islamic School of Law Evolution Devolution and Progress (ed. Peri Bearman v.dğr.), Cambridge: Harvard Law School, 2005.
• Kadî İyâz, Ebü’l-Fazl İyâz b. Musa, Tertîbü'l-medârik, nşr. Abdülkâdir es-Sahrâvî, Ra- bat: Vezâretü'l-Evkâf, 1966.
• Kal’acî, Muhammed Revvâs, Mevsûatü fıkhi Abdurrahman el-Evzâî, Küveyt: Câmiatü'l- Küveyt, 2003.
• Kârî, Ebü’l-Hasan Ali el-Kârî, Mirkâtü'l-mefâtîh, nşr. Cemâl Aytânî, Beyrut: Dârü'l- kütübi'l-ilmiyye, 1422/2001.
• Kâtip Çelebi, Keşfü'z-zunûn, nşr. Şerefettin Yaltkaya-Rifat Bilge, İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı, 1971.
• Kettânî, Muhammed b. Ca'fer el-Kettânî, er-Risâletü'l-müstatrafe, İstanbul: Kahraman Yayınları, 1986.
• Mahmesânî, Subhî, el-Evzâî ve teâlîmühü'l-insâniyye ve'l-kânûniyye, Beyrut: Dârü'l-ilm li'l-melâyîn, 1978.
• Makdisî, Muhammed b. Ahmed, Ahsenü't-tekâsîm fî ma'rifeti'l-ekâlîm, nşr. M. J. de Goeje, Leiden: E.J. Brill, 1906.
• Makkarî, Ahmed b. Muhammed, Nefhu't-tîb min gusni'l-Endelüsi'r-ratîb, nşr. İhsân Abbâs, Beyrut: Dâru Sâdır, 1388/1968.
• Mâlik b. Enes, el-Muvatta', nşr. M. Fuâd Abdülbâkî, İstanbul: Çağrı yayınları, 1413/1992.
• Mellâh, Hüseyin Muhammed, el-İmâmü'l-Evzâî muhaddisen hâfızan, Sayda-Beyrut: el- Mektebetü'l-asriyye, 1413/1993.
• Müslim b. Hâccâc, el-Câmiü’s-sahîh, İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• Nevevî, Muhyiddin Yahya b. Şeref, Şerhu Sahîhi Müslim, *yayım yeri ve tarihi yok].
• ―――, Tehzîbü'l-esmâ ve'l-lugât, Beyrut: Dârü’l-fikr, 1996.
• Safedî, Halil b. Aybek, el-Vâfî bi'l-vefeyât, nşr. Ahmed el-Arnâût-Türkî Mustafa, Bey- rut: Dâru ihyâi't-türâs, 1420/2000.
• Saffâr, Abdürrezzâk Kâsım, el-İmâmü'l-Evzâî ve menhecühû kemâ yebdû fî fıkhihî, Bağ- dat: Câmiatü Bağdâd, 1396/1976.
• San'ânî, Abdürrezzâk b. Hemmâm, el-Musannef, nşr. Habîbürrahman el-A'zamî, Bey- rut: el-Mektebü'l-İslâmî, 1403/1983.
• Selâvî, Şehâbeddin, el-İstiksâ li-ahbâri düveli'l-mağribi'l-aksâ, nşr. Ca`fer en-Nâsırî- Muhammed en-Nâsırî, Dârülbeyzâ: Dârü'l-kitâb, 1418/1997.
• Sem'ânî, Abdülkerim b. Muhammed, el-Ensâb, nşr. Abdullah el-Bârûdî, Beyrut: Dârü’l-fikr, 1998.
• Serahsî, Şemsüleimme Ebû Bekr, el-Mebsût, İstanbul: Çağrı Yayınları, 1403/1982-83.
• ―――, Şerhu Kitâbi's-Siyeri'l-kebîr, nşr. Salâhuddin el-Müneccid, Kahire: Matbaatü şeriketi'l-i'lânâti'ş-şarkiyye, 1971.
• Sıddîk, Yûsuf Muhammed, Cidde: Mev'izatü'l-İmâmi'l-Evzâî, Dârü'l-müctema', 1411/1990.
• Silefî, Ebû Tâhir Ahmed b. Muhammed, Meşyahatü Muhammed b. Ahmed b. İbrahim er- Râzî, nşr. Hâtim b. Ârif el-Avnî, Huber: Dârü'l-hicre, 1415/1994.
• Şa'âr, Mervan Muhammed, Sünenü'l-Evzâî ehâdîs ve âsâr ve fetâvâ, Dârü'n-nefâis, Bey- rut: 1413/1993.
• Şâfiî, Muhammed b. İdris, er-Risâle, nşr. Ahmed M. Şâkir, Kahire: Mektebetü dâri't- türâs, 1399/1979.
• ―――, el-Üm, Beyrut: Dârü'l-ma'rife, 1393.
• Şehâbeddîn el-Hanbelî, Ahmed b. Muhammed, Mehâsinü'l-mesâi fî menâkıbi Ebî Amr el-Evzâî, nşr. Emir Şekîb Arslan, Kahire: Matbaatü Îsâ el-Bâbî el-Halebî, ts.; nşr. Abdullah Ömer el-Bârûdî, Dârü'l-Cinân (yayım yeri yok), 1406/1985.
• Şeybânî, Muhammed b. Hasan, el-Hücce alâ ehli'l-Medîne, nşr. Seyyid Mehdî Hasan el- Kîlânî, Beyrut: Âlemü'l-kütüb, ts.
• ―――, es-Siyer, nşr. Mecîd Haddûrî, Beyrut: ed-Dârü'l-müttehide li'n-neşr, 1975.
• Şeyh, Abdüssettâr eş-Şeyh, el-İmâmü'l-Evzâî şeyhü'l-İslâm ve âlimü ehli'ş-Şâm, Dımaşk: Dârü'l-kalem, 1427/2006.
• Şeyhû, Hıdır Mahmûd, Bezlü'l-mesâî fî cem'i mâ revâhü'l-imâmü'l-Evzâî, Beyrut: Dârü'l-beşâir el-İslâmiyye, 1414/1993.
• Şîrâzî, Ebû İshak İbrahim b. Ali, Tabakâtü'l-fukahâ, nşr. Halîl el-Meys, Beyrut: Dârü'l- kalem, ts.
• Tirmizî, Ebû İsa Muhammed b. İsa, es-Sünen, nşr. Ahmed Muhammed Şâkir v.dğr., Kahire: Matbaatü Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 1397/1977.
• Velî, Tâhâ, Abdurrahman el-Evzâî şeyhü'l-İslâm ve imâmü ehli'ş-Şâm, Beyrut: Dâru Sâ- dır, 1388/1968.
• Yâkût el-Hamevî, Ebû Abdullah Şehâbeddin, Mu'cemü'l-üdebâ, Beyrut: Dârü'l- kütübi'l-ilmiyye, 1411/1991.
• Zebidi, Muhammed Murtazâ, Tâcü'l-arûs min cevâhiri'l-Kâmûs, Kahire: 1306-1307, "c- n-d" md.
• Zehebî, Ebû Abdullah Şemseddin, Siyerü a'lâmi'n-nübelâ, nşr. Şuayb el-Arnâût-Ali Ebû Zeyd, Beyrut: Müessesetü'r-Risâle, 1412/1992; nşr. Şuayb el-Arnâût - Ek- rem el-Bûşî, Beyrut: Müessesetü'r-risâle, 1406/1986.
• ―――, Târîhü'l-İslâm, nşr. Ömer Abdüsselâm Tedmürî, Beyrut: Dârü'l-kitâbi'l-Arabî, 1407/1987.
• ―――, Tezkiretü'l-huffâz, Beyrut: Dârü'l-kütübi'l-ilmiyye, ts.