Müşâkele Sanatının Kavramsallaşma Sürecinde Fahreddin er-Râzî

Yıl 2021, Cilt: 23 Sayı: 44, 397 - 419, 15.12.2021

Mehdi Cengiz

https://doi.org/10.17335/sakaifd.985761

Öz

Kelâm, felsefe ve fıkıh usûlü alanında yazdığı eserlerle tanınan, 12. yüzyıl düşünürlerinden Fahreddin er-Râzî (ö. 606/1210) beyân, meâni ve bedî ilimlerinden oluşan belâgat disiplini hakkında Nihâyetü’l-îcâz fî dirâyeti’l-iʿcâz adını verdiği bir eser kaleme almıştır. Edebi incelikten dolayı bir lafzın, aynı ifadede başka bir anlamda tekrar edilmesi olarak tanımlanan müşâkeleye, bu kitapta yer vermeyen Râzî, Mefâtîḥü’l-ġayb adlı tefsirinde bu sanatı yoğun olarak kullanmıştır. Fakat müşâkele, onun döneminde henüz terimleşmediğinden bu sanatı farklı isimlerle zikretmiş, hatta yer yer ilgili âyetleri tefsir ederken açıklama yapmayıp daha önce zikredilen başka bir âyete gönderme yapmakla iktifa etmiştir. Râzî’nin, müşâkele hakkındaki düşünceleri tam olarak tespit edilmediğinden konu ile ilgili ifadeleri yanlış anlaşılmıştır. Bu nedenle Râzî’nin, müşâkele sanatı hakkında dağınık halde zikrettiği cüzî malzemelerden küllî hükümlerin çıkarılması çalışmamızın konusunu oluşturmaktadır. Bu doğrultuda makalenin girişinde müşâkele sanatının kavramsal çerçevesine yer verilecek, birinci bölümde Râzî’ye göre müşâkele sanatının mahiyeti; ikinci bölümde ise bu sanatın ona göre mecaz mı yoksa hakikat mi olduğu tartışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili ve Belâgatı, Felsefe, Sekkâkî, Nihâyetü’l-îcâz, Bedîʿ, Müşâkele

Fakhr al-Dīn al-Rāzī in The Conceptualization Process of al-Mushākala (Verbal Similarity)

Öz

Fakhr al-Dīn al-Rāzī (d. 606/1210), one of the 12th century thinkers, who is known for his works in the field of al-kalām (Islamic theology), philosophy and fiqh (Islamic jurisprudence), wrote a work called Nihāyat al-ījāz fī dirāyat al-iʿjāz on the ʿilm al belāgha (science of eloquence) consisting of the sciences of ʿilm al-bayān (the science of clarity of language), ʿilm al-maʿānī (the sci-ence of meanings) and ʿilm al-badīʿ (the science of ornamentation). al-Rāzī, who did not include the art of al-Mushākala (lexical simulation), which is defined as stating a word (lafẓ) by the form of another (word) in that book, used this art extensively in his tafsīr called Mefātīḥu'l-ġayb. However, since al-Mushākala was not yet termed in his time, he mentioned this art with different names. In fact, he did not explain while interpreting the verses and referred to another verse mentioned before. Since al-Rāzī’s thoughts about al-Mushākala could not be determined exactly and his statements were misunderstood, the subject of our study is the extraction of general rule from the small materials that al-Rāzī mentions about the art of al-Mushākala. In this direction, the conceptual framework of the art of al-Mushākala will be included in the introduction of the article. In the first part, the nature of the art of al-Mushākala according to al-Rāzī will be explained, and in the second part, it will be discussed whether this art is a metaphor or a reality for him. [You may find an extended abstract of this article after the bibliography.]

Anahtar Kelimeler

Arabic Language and Rhetoric, Philosophy, al-Sakkākī, Nihāyat al-Ījāz, ʿİlm al-Badīʿ, al-Mushākala

Kaynakça

• Alak, Musa. “Fahreddin er-Râzî’nin Nihâyetü’l-Îcâz Adlı Eserinde Abdülkahir el-Cürcânî’ye İtiraz Ettiği Meseleler”. Şarkiyat Mecmuası 18 (2011), 1-17.
• Âlûsî, Ebü’s-Senâ Şihâbüddîn Mahmud b. Abdillâh. Rûḥü’l-meʿânî fî tefsîri’l-Ḳur’âni’l-ʿaẓîm ve’s-sebʿi’l-mesânî. thk. Ali Abdülbari Atiyye. 16 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kü-tübi’l-ʿİlmiyye, 1415/1995.
• Ateş, Avnullah Enes. “Bir Tercüme Problemi Olarak Kur’an’da Müşâkele Üslubu”. Hi-tit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 16/31 (2017), 109-128.
• ʿAynî, Ebû Muhammed Bedreddin Mahmud b. Ahmed. ʿUmdetü’l-ḳârî şerḥi Saḥîḥi’l-Buḫârî. 12 Cilt. Beyrut: Dâru İḥyai’t-Türâsi’l-ʿArabî, ts.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. thk. Muhammed Züheyr b. Nâsır en-Nâsır. 9 Cilt. Beyrut: Dâru Ṭavḳi’n-Necât, 1422/2001.
• Çelik, Yüksel. Es-Seyyid eş-Şerîf el-Cürcânî'nin «el-Misbâh fî Şerh el-Miftâh» adlı eserinin tahkik ve tahlili edisyon kritik. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2009.
• Çifçi, Mehmet Faruk. “Kemalpaşazâde’ye Göre Müşâkele Sanatı (Problemler ve Eleş-tiriler)”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 19/1 (2020), 119-150.
• Deylemî, Ebû Şücâʿ Şîrûye b. Şehredâr b. Şîrûye. el-Firdevs bi meʾsûri’l-ḫitâb. thk. Saîd b. Besyûnî Zaglûl. Beyrut: Dârü'l-Kütübi'l-ʿİlmiyye, 1406/1986.
• Durmuş, İsmail. “Müşâkele”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/154-155. An-kara: TDV Yayınları, 2006.
• Ebû Musa, Muhammed. el-Belâğatü’l-Ḳur’âniyye fî tefsiri’z-Zemaḫşerî ve eserühâ fi’d-dirâsâti’l-belâğiyye. Kahire: Mektebetu Vehbe, 1408/1988.
• Eliaçık, Muhittin. “Bazı Belâgat Kitaplarında Müşâkele Sanatının Tanım ve Tasnifi”. Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 3/2 (2013), 6-15.
• Fahreddin er-Râzî, Ebû Abdillâh (Ebü’l-Faḍl) Muhammed b. Ömer. el-Maḥṣûl fî ʿilmi uṣûli’l-fıkh. thk. Taha Cabir Feyyaz el-ʿAlvânî. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1412/1992.
• Fahreddin er-Râzî, Ebû Abdillâh (Ebü’l-Faḍl) Muhammed b. Ömer. Mefâtîḥü’l-ġayb (et-Tefsîrü’l-kebîr). Beyrut: Dâru İḥyâi’t-Turâsi’l-ʿArabî, 3. Basım, 1420/1999.
• Ferrâ, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Ziyad. Meʿâni’l-Ḳur’ân. thk. Ahmed Yusuf en-Necâtî vd. 3 Cilt. Mısır: Dârü’l-Mıṣriyye li’t-Teʾlîf ve’t-Terceme, ts.
• Fîrûzâbâdî, Ebü’t-Tahir Mecdüddin Muhammed b. Yakub b. Muhammed. Beṣâiru zevi’t-temyîz fî leṭâifi’l-Kitâbi'l-ʿazîz. thk. Ali en-Neccâr. 6 Cilt. Beyrut: el-Mekte-betü’l-ʿİlmiyye, ts.
• Ḫâzin, Alaeddin Ali b. Muhammed el-Bağdâdî. Lübâbü’t-te’vîl fî meʿâni’t-tenzîl. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1415/1995.
• Hilâl, Ahmed Hindâvî. el-Mebâḥisü’l-beyâniyye fî tefsîri’l-Faḫri’r-Râzî dirâsetun belâğiyye-tun tafṣîliyyetun. Kahire: Emîre li’t-Tıbâʿa, 1420/1999.
• Hilal, Mahir Mehdi. Faḫreddîn er-Râzî belâġiyyen. Bağdat: Dârül-Ḥürriyye liṭ-Ṭibâa, 1397/1977.
• İbn Ḳuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim. Teʾvîlu müşkili’l-Ḳur’ân. thk. İbra-him Şemsüddîn. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, ts.
• İbn Maʿsûm, es-Seyyid Ali Sadruddîn b. Ma‘sûm el-Medenî. Envâru’r-Rebîʿ fî Envâʿi’l-Bedîʿ. thk. Şakir Hâdî Şükr. Necef: Matbaʿatu’n-Nuʿmân, 1389/1969.
• İbn Yaʿkub el-Mağribi, Ebü’l-Abbas Ahmed b. Muhammed. Mevâhibü’l-fettâḥ fî şerḥi Telḫîsi’l-Miftâḥ. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 2003.
• İsfahânî, Ebû Abdullah Muhammed b. Mahmûd el-ʿAclî. el-Kâşif ʿani’l-Maḥṣûl fî ʿilmi’l-uṣûl. thk. Adil Ahmet Abdülmevcûd - Ali Muhammed Muʿavvaḍ. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1419/1998.
• Ḳarâfî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. İdrîs. Nefâisü’l-uṣûl fî şerḥi’l-Maḥṣûl. thk. Adil Ahmed Abdülmevcûd - Ali Muhammed Muʿavvaz. Mekke: Mektebetü Nizâr Mustafa el-Bâz, 1416/1995.
• Ḳazvînî, Ḫatîb. Telḫîsu’l-Miftâḥ. Karaçi: Mektebetü’l-Büşrâ, 1431/2010.
• Konevi İsmail Efendi, İsamüddin İsmail b. Muhammed. Ḥâşiyetü’l-Konevî ʿalâ tefsîri’l-Beyḍâvî. thk. Abdullah Ömer. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1422/2001.
• Mahmood, Ziyad Anwar. “The Translation of al-Mushākala (Verbal Similarity) in The Prophetic Hadith Into English: Problems And Strategies”. Iraqi Journal of Social Sciences 1/2 (2020), 3-14.
• Mübârekfûrî, Ebü’l-Hasan Ubeydullah b. Muhammed Abdüsselam. Mirʿâtü’l-mefâtiḥ şerḥu Mişkâti’l-mesâbiḥ. 9 Cilt. Bombay: el-Câmiʿatü's-Selefiyye, 1405/1985.
• Münâvî, Zeynüddin Muhammed Abdürrauf b. Tacilarifin b. Ali. Feyḍü'l-ḳadîr şerḥi'l-Câmiʿi's-saġîr. 6 Cilt. 2. Baskı. Beyrut: Dârü'l-Maʿrife, 1391/1972.
• Müslim b. el-Haccâc, Ebü’l-Hüseyin el-Kuşeyrî. el-Müsnedü’ṣ-ṣaḥîḥu’l-muḫtaṣar bi naḳli’l-ʿadli ʿani’l-ʿadli ilâ Rasûlillâh sallallâhu ʿaleyhi ve sellem. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İḥyai’t-Türâsi’l-ʿArabî, ts.
• Mütenebbî, Ebü’t-Ṭayyib Ahmed b. Hüseyin. Dîvânu Ebi’t-Ṭayyib el-Mütenebbî. Beyrut: Dâru Beyrût, 1403/1983.
• Rummânî, Ebü’l-Hasan Ali b. İsa el-Bağdâdî. en-Nüket fi iʿcâzi’l-Ḳur’an (Selâsu resâil fî iʿcâzi’l-Ḳur’ân li’r-Rummânî ve’l-Ḫaṭṭâbî ve Abdülḳâhir el-Cürcânî içinde). thk. Muhammed Halefullah - Muhammed Zağlûl Sellâm. Kahire: Dârü’l-Meʿârif, 1395/1976.
• Rûyânî, Ebû Bekr Muhammed b. Harun. Müsnedü’r-Rûyânî ve bi ẕeylihi’l-müstedrek mine’n-nuṣûṣi’s-sâḳıta. thk. Eymen Ali Ebû Yemânî. Kahire: Müessesetu Kurtuba, 1416/1995.
• Saʿîd, Yusuf b. Muhammed. “Dirâse ʿakdiyye li baʿḍi’ṣ-ṣıfâtilletî yuddeʿâ ennehâ min bâbi’l-müşâkele”. Mecelletu Câmiʿati’l-İmâm 32 (1421/2000), 15-85.
• Seryârî, Zehiyye. Belâġatu’l-Müşâkele ve Delâletuhâ fi’l-Ḳurâni’l-Kerîm. Tilimsân: Câmiʿatu Ebî Bekr Balkâyad, Yüksek Lisans Tezi, 2008.
• Sekkâkî, Ebû Yakûb, Yûsuf b. Muhammed. Miftâhu’l-ʿulûm. thk. Abdulhamîd Hindâvî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1435/2014.
• Siyalkûtî, Abdülhakîm b. Şemsiddîn Muhammed. Ḥâşiyetü’s-Siyalkûtî ʿalâ kitâbi’l-Muṭavvel. Kum: Menşûrâtü’r-Radî, 1404/1983.
• Şevkânî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ali b. Muhammed. Neylü'l-evṭâr şerḥi Münteḳa'l-aḫbâr. Kahire: Mustafa el-Bâbî el-Halebî, ts.
• Tahâvî, Ebû Cafer Ahmed b. Muhammed b. Selâme. Şerhu Müşkili'l-âsar. 16 Cilt. thk. Şuayb el-Arnaût. Beyrut: Müessesetü'r-Risâle, 1415/199.
• Taşköprüzade Ahmed Efendi, Ebü’l-Hayr ʿİsâmüddîn. Şerhu Fevâidi’l-Ġıyâsiyye min ʿİl-meyi’l-meʿânî ve’l-beyân. Dersaâdet: Dârü’t-Tıbâʿati’l-ʿÂmire, 1312/1895.
• Tebrizi, Ebû Zekeriyyâ el-Hatîb Yahyâ b. Ali. Kitâbü’l-kâfî fi’l-ʿarûḍ ve’l-ḳavâfî. thk. el-Hassânî Hasan Abdullah. Kahire: Mektebetü’l-Ḫancî, 3. Basım, 1415/1994.
• Teftâzânî, Saʿdüddîn. Şerḥu’l-ḳısmi’s-sâlis min Miftâḥi’l-ʿulūm lil-ʿAllâma et-Teftâzânî. Cambridge: Houghton Library, Harvard University 1b-221a. https://curio-sity.lib.harvard.edu/islamic-heritage-project/catalog/40-990073453990203941 (Erişim 10 Haziran 2021).
• Ṭîbî, Şerefüddin Hüseyin b. Muhammed. Fütûḥü’l-ġayb fi’l-keşf ʿan ḳınâʿi’r-reyb. thk. ʿİyâḍ Muhammed Ġavc - Cemil Benî ʿAtâ. Dübey: Câizetu Dübey ed-Devliyye li’l-Ḳur’âni’l-Kerîm, 1434/2013.
• Yerinde, Adem. “Belagat İlminde Müşâkele Sanatı”. Usul İslam Araştırmaları 30/30 (2018), 7-30.
• Yılmaz, Selahattin. Kur’an’da Müşâkele Sanatı. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2012.
• Zemaḫşerî, Ebü'l-Kâsım Cârullah Mahmud b. Ömer. el-Keşşâf ʿan ḥaḳâiḳi ġavâmiḍi’t-tenzîl ve ʿuyûni’l-eḳâvil fî vucûhi’t-teʾvîl. 4 Cilt. Beyrut: Dârü'l-Kitâbi'l-ʿArabî, 3. Basım, 1407/1987.