An Effective Woman in Ottoman Architecture: Kethudâ Canfedâ Hatun’s Construction Activities

Yıl 2022, Cilt: 24 Sayı: 46, 319 - 360, 15.12.2022

Erkan Atak Erdal Okumuş

https://doi.org/10.17335/sakaifd.1152009

Öz

Construction is one of the ancient traditions of Turkish-Islamic civilization. At its heart is the desire to "do charity work." However, when evaluated in political and social aspects, the area of influence is quite wide. It is seen that benefactor women played an active role in different periods within the Turkic states. During the Seljuk era in Anatolia, the mothers and sisters of the sultans carried out various construction activities. Among the most important charitable works built by benefactor women in the twelfth and thirteenth centuries are structures such as tombs and ca-ravanserais. This ancient tradition is also seen in the Ottoman Empire. Since the fourteenth cen-tury, the importance of benefactor women, who contributed to the construction activities by constructing or renovating many different types of structures, increased exponentially in the co-ming centuries. Mosques are the center of charitable works, which the sultan's mother or sister mostly financed. However, it is seen that different types of structures such as fountains, schools, baths, bridges, free distribution of water, and libraries were also built. Although it is seen that more women from the dynasty did charitable works in the early periods, it is observed that some women who served in various statuses in the harem from the sixteenth century onwards engaged in similar activities. In the Ottoman Empire, the construction activities of benefactor women, not members of the dynasty increased from the second half of the sixteenth century. The charitable works carried out by Canfeda Hatun, the harem chamberlain during the period of Murad III (1574-1595), was a breaking point in the formation of this situation.

Anahtar Kelimeler

Turkish-Islamic Arts, Canfeda Hatun, Construction, Chamberlain.

Osmanlı Mimarisinde Etkin Bir Kadın Bâni: Kethüdâ Canfedâ Hatun’un İmar Faaliyetleri

Öz

Bu makalede 16. yüzyılın sonlarında Osmanlı hareminde güçlü bir konuma gelen Kethüdâ Canfedâ Hatun’un inşa ettirdiği mimari eserler ele alınmıştır. III. Murad döneminde (1574-1595) haremin en etkin kadın banilerinden birisi olan Canfedâ Hatun’un İstanbul ve İzmit’te cami, sıbyan mektebi, hamam, çeşme, köprü, su sarnıcı gibi farklı türden yapılar inşa ya da ihya ettirdiği görülmektedir. Canfeda Hatun’un ihya ettirdiği Mimar Ayas Camii ve inşa ettirdiği Saraçhane Sebili günümüze ulaşamamıştır. Gedikpaşa’daki çeşme ise ikinci bir bani tarafından yeniden inşa edilmiştir. Makalede Canfedâ Hatun’un inşa ettirdiği eserlerin mevcut durumları, mimari ve süsleme özellikleri, zaman içerisindeki değişimleri ve geçirdikleri onarımlar fotoğraflar, çizimler ve arşiv belgeleriyle ortaya konulmaya çalışılmıştır. Yapılar benzer örneklerle karşılaştırılarak mimari ve süsleme unsurları açısından değerlendirilmiştir. Bu amaç doğrultusunda öncelikle Canfedâ Hatun’un hayatına ve Osmanlı Mimarisi’nde kadın bânilere dair bilgiler verilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Türk-İslam Sanatları, Canfedâ Hatun, Bânilik, Kethüdâ.

Kaynakça

• Akok, Mahmut. “Kayseri’de Gevher Nesibe Sultan Darüşşifası ve Sahabiye Medresesi Röleve ve Mimarisi”. Türk Arkeoloji Dergisi 21 (1968), 133-184.
• Aktepe, Münir. “Nevşehirli Damad İbrâhim Paşa’ya Âid İki Vakfiye”. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi 11 (1960), 149-160.
• Alman Mavileri 1913-1914 I. Dünya Savaşı Öncesi İstanbul Haritaları. haz. İrfan Dağdelen, 3 Cilt. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kütüphane ve Müzeler Müdürlüğü, 2006.
• Arık, Oluş. Erken Devir Anadolu Türk Mimarisinde Türbe Biçimleri. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1969.
• Âşıkpaşa Zâde. Osmanoğulları’nın Tarihi. nşr. Kemal Yavuz - M.A. Yekta Saraç. İstanbul: Koç Kitaplığı, 2003.
• Atak, Erkan. “Osmanlı Mimarisi’nde Lâle Devri Üslûbu (Anadolu’daki Yansımalar)”. Turkish Studies 13/10 (2018), 57-86.
• Atak, Erkan - Acıoğlu, Yusuf. “Kocaeli’ndeki Osmanlı Dönemi Taş Köprüler”, Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı 29 (2020), 55-86. https://doi.org/10.17518/canakka-learastirmalari.774893
• Ayvansarâyî Hüseyin Efendi. Hadîkatü’l-Cevâmi’ İstanbul Câmileri ve Diğer Dînî Mi’mârî Yapılar. haz. Ahmed Nezih Galitekin. İstanbul: İşaret Yayınları, 2001.
• Ayverdi, Ekrem Hakkı. “Orhan Gâzi Devrinde Mi’mârî”. Yıllık Araştırmalar Dergisi 1 (1956), 115-197.
• Ayverdi, Ekrem Hakkı. 19. Asırda İstanbul Haritaları. İstanbul: İstanbul Fethi Derneği İstanbul Enstitüsü Yayınları, 1958.
• Ayverdi, Ekrem Hakkı. İstanbul Mi’mâri Çağının Menşe’i Osmanlı Mimârîsinin İlk Devri 630-805 (1230-1402). 3 Cilt. İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti İstanbul Enstitüsü, 1966.
• Ayverdi, Ekrem Hakkı. Osmanlı Mi’mârîsinde Fâtih Devri 855-886 (1451-1481). 3 Cilt. İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti İstanbul Enstitüsü, 1973.
• Barışta Hatice Örcün. “Osmanlı İmparatorluk Döneminden Kuş Evleri”. Osmanlı, ed. Güler Eren. 10/476-479. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 1999.
• Bates, Ülkü. “Women as Patrons of Architecture in Turkey”. Women in the Muslim World. ed. Lois Beck - Nikki Keddie. 1/245-260. Cambridge MA: Harvard University Press, 1978.
• Batur, Afife. “Vakıf Gureba Hastanesi’nin Yapımına Mimar Kemaleddin Bey’in Katkıları”. 2010 Vakıf Medeniyeti İstanbul. ed. Adem Şahin-Mehmet Kurtoğlu. 119-120. Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, 2011.
• BOA, Osmanlı Arşivi. İrade Evkaf [İ.EV.]. No. 2, Gömlek No. 69.
• BOA, Osmanlı Arşivi. İrade Evkaf [İ.EV.]. No. 12, Gömlek No. 19.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Şûra-yı Devlet Evrakı [ŞD.]. No. 137, Gömlek No. 6.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Şûra-yı Devlet Evrakı [ŞD.]. No. 138, Gömlek No. 67.
• BOA, Osmanlı Arşivi. İrade Dahiliye [İDH.]. No. 629, Gömlek No. 43748.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Şûra-yı Devlet Evrakı [ŞD.]. No. 139, Gömlek No. 19.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Bâbıâli Evrak Odası Evrakı [BEO]. No. 859, Gömlek No. 64352.
• BOA, Osmanlı Arşivi. İrade Evkaf [İEV.]. No. 15, Gömlek No. 15.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi, Evrak [TS.MA.E.]. No. 854, Gömlek No. 47.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi, Evrak [TS.MA.E.]. No.48, Gömlek No. 50.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Cevdet Nafia [C.NF.]. No. 6, Gömlek No. 252.
• Çerçi, Faris. Künhü’l-Ahbâr-a Göre II. Selim, III. Murad, III. Mehmed Devirleri ve Âli’nin Tarihçiliği. Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1996.
• Çıkla Bölükbaşı, Ayşe. “Erken Osmanlı Devleti’nde Kadınların Mimari Alandaki Hamiliği: (1299-1512)”. Sanat Tarihi Yıllığı 19 (Aralık 2007), 73-90.
• Çıkla Bölükbaşı, Ayşe. “II. Mehmet Devri Kadın Banileri”. Fatih Sempozyumları I-II Tebliğler. haz. Hasan Suver. 1/252-261. İstanbul: Fatih Belediye Başkanlığı Kültür Yayınları, 2007.
• Çulpan, Cevdet. Türk Taş Köprüleri Ortaçağdan Osmanlı Devri Sonuna Kadar. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 2. Basım, 2002.
• Durukan, Aynur. “Anadolu Selçuklu Dönemi Kurucu ve Sanatçıları”. Selçuklu Çağında Anadolu Sanatı. ed. Doğan Kuban. 1/39-62. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2. Ba-sım, 2008.
• Durukan, Aynur. “Anadolu Selçuklularında Vakıf Eserleri Yaptırmış Kadınlar”. Vakıf Kuran Kadınlar. haz. Fahameddin Başar. 1/21-36 Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, 2019.
• Erdmann, Kurt. Das Anatolische Karavansaray Des 13. Jahrhunderts Erster Teil. 1 Cilt. Berlin: Verlag Gebr. Mann, 21. Basım, 1961.
• Eyice, Semavi. “Edirnekapı Camii ve Külliyesi”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 10/446-448. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1994.
• Eyice, Semavi. “İki Türk Âbidesinin Mahiyetleri Hakkında Notlar İznik’te Nilüfer Hatun İmareti ve Kayseri’de Köşk Medrese”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yıllık Araştırmalar Dergisi 2 (1957), 107-114.
• Eyice, Semavi. İznik Tarihçesi ve Eski Eserleri. İstanbul: Sanat Tarihi Araştırmaları Dergisi Yayınları, 1988.
• Gabriel, Albert. Monuments Turcs D’Anatolie, Paris: Boccard, 1934.
• Galitekin, Ahmed Nezih. Kocaeli Su Medeniyeti Tarihinden Sayfalar. Kocaeli: Kocaeli Büyükşehir Belediyesi İsu Genel Müdürlüğü Kültür Yayınları, 2. Basım, 2006.
• Göncüoğlu, Süleyman Faruk. “İstanbul’un Fethi Sonrası Kurulan İlk Semt: “Saraçhane””. Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi 0/22 (2009), 27-82.
• İlgürel, Mücteba. “Kösem Sultan’ın Bir Vakfiyesi”. Tarih Dergisi 16/21 (Haziran 1966), 83-94.
• İpşirli Argıt, Betül. “Güç, İtibar ve Dindarlık: Harem-i Hümâyun Mensubu Kadınların İstanbul’da Mimari Hâmiliği”. Akademik Araştırmalar Dergisi 47-48 (2011), 259-279.
• İpşirli, Mehmet. “Canfedâ Hatun”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 7/150-151. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1993.
• İstanbul Sul Külliyâtı XXVII Vakıf Su Defterleri Su Keşif Defteri 1 (1842-1862). haz. Ahmet Kal’a. 27 Cilt. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi İstanbul Su ve Kanalizasyon İdaresi Genel Müdürlüğü, 2003.
• Karademir, Ayşenur. “Beykoz, Akbaba Köyünün Sessiz Sedası: Kethüdâ Canfedâ Hatun”. İnsan ve Mekan Açısından Tarihte Şehir. ed. Metin Ünver - Mustafa Tanrıverdi. 1/97-113. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları, 2021.
• Karademir, Ayşenur. “Harem-i Hümayun Kethüdası Canfeda Hatun’un Serveti ve Vakıfları”. Vakıflar Dergisi 50 (Aralık 2018), 85-116. https://doi.org/10.16971/vakif-lar.506567
• Karademir, Ayşenur. İktisadi ve Sosyal Yönleriyle Kethüda Canfeda Hatun Vakıfları. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2017.
• Karamağaralı, Haluk. “Kayseri'deki Hunad Câmiinin Restitüsyonu ve Hunad Manzûmesinin Kronolojisi Hakkında Bazı Mülâhazalar”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 21 (1976), 199-243.
• Kaya, Gülsen Tezcan. “Batılılaşma Dönemi Osmanlı Mimarisinde Kalem İşi Bezemeli Bir Yapı: Bilecik Kâsımlar Köyü Camisi”. Osmanlı Mirası Araştırmaları Dergisi 9/23 (Mart 2022), 95-123.
• Kocaaslan, Murat. “Osmanlı Sarayı’nın Mahremi: Topkapı Sarayı Haremi’nin Sınır ve Yasakları”. Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi 28 (2011), 104-105.
• Konyalı, İbrahim Hakkı. Âbideleri ve Kitabeleri ile Konya Tarihi. Konya: Yeni Kitap Basımevi, 1964.
• Konyalı, İbrahim Hakkı. Azadlı Sinan. İstanbul: İstanbul Fethi Derneği Neşriyatı, 1953.
• Konyalı, İbrahim Hakkı. İstanbul Abideleri. İstanbul: Yedigün Neşriyatı, 1937.
• Konyalı, İbrahim Hakkı. “Kanunî Sultan Süleyman’ın Annesi Hafsa Sultan’ın Vakfiyesi ve Manisa’daki Hayır Eserleri”. Vakıflar Dergisi 8 (1969), 47-56.
• Kuban, Doğan. Osmanlı Mimarisi. İstanbul: Yem Yayınevi, 2007.
• Kuban, Doğan. Divriği Mucizesi Selçuklular Çağında İslam Bezeme Sanatı Üzerine Bir Deneme. 1 Cilt. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 3. Basım, 2003.
• Kumbaracılar, İzzet. İstanbul Sebilleri. İstanbul: Kültür Bakanlığı, 1938.
• Kuran, Aptullah. “Tezkerelerde Adı Geçen Sinan Eserlerinin Yapı Türlerine Göre Alfabetik Listesi”. Mimarbaşı Koca Sinan Yaşadığı Çağ ve Eserleri. ed. Sadi Bayram. 1/155-166. İstanbul: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, 1988.
• Kuran, Aptullah. “Mimar Sinan Külliyeleri”. Mimarbaşı Koca Sinan: Yaşadığı Çağ ve Eserleri. ed. Sadi Bayram. 1/167-173. İstanbul: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, 1988.
• Kuran, Aptullah. “Üsküdar Atik Valide Külliyesi’nin Yerleşim Düzeni ve Yapım Tarihi Üzerine”. Suud Kemal Yetkin’e Armağan. 231-248. Ankara: Hacettepe Üniversitesi, 1984.
• Kuran, Aptullah. Anadolu Medreseleri. 1 Cilt. Ankara: ODTÜ Mimarlık Fakültesi, 1969.
• Mehmed Neşrî. Kitab-ı Cihan-Nümâ Neşrî Tarihi. haz. Faik Reşit Unat - Mehmed A. Köymen. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1949.
• Nasühü’s-Silâhi Matrâkçî. Beyân-ı Menâzil-i Sefer-i ‘Irâkeyn. haz. Hüseyin Gazi Yurdaydın. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1976.
• Necipoğlu, Gülru. 15. ve 16. yüzyılda Topkapı Sarayı Mimarî, Tören ve İktidar. çev. Ruşen Sezer. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2006.
• Necipoğlu, Gülru. Sinan Çağı Osmanlı İmparatorluğu’nda Mimarî Kültür. çev. Gül Çağalı Güven. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2013.
• Önge, Yılmaz. “Seyyid Battal Gazi Külliyesinde Sultan Ümmühan Hatun Türbesi”. Önasya 5 / 57, (1969), 9-11.
• Önkal, Hakkı. Anadolu Selçuklu Türbeleri. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1996.
• Özdemir, Taha Zahid. 15. Yüzyılın Anıtının Yok Olma Süreci: Mimar Ayas Cami Örneği. İstanbul: Yıldız Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Peirce, Leslie P. Harem-i Hümayun Osmanlı İmparatorluğu’nda Hükümranlık ve Kadınlar. çev. Ayşe Berktay. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 6. Basım, 2012.
• Sakaoğlu, Nejdet. “Canfeda Kadın”. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi 2/383. İstanbul: Kültür Bakanlığı, 1994.
• Sai Mustafa Çelebi. Tezkiretü’l-Bünyan-Tezkiretü’l-Ebniye. ed. Hayati Develi. İstanbul: Koç Kitaplığı, 2003.
• Selânikî Mustafa Efendi. Tarih-i Selânikî (971-1003/1563-1595). nşr. Mehmet İpşirli. 2 Cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 2. Basım, 1999.
• Sönmez, Zeki. Başlangıcından 16. Yüzyıla Kadar Anadolu Türk-İslam Mimarisinde Sanatçılar. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 2. Basım, 1995.
• Süreyya, Mehmed. Sicill-i Osmanî. haz. Nuri Akbayar. 3 Cilt. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1996.
• Şahin, Pınar - Türkmen, Nalan. “19. Yüzyılda Osmanlı Saray Kadınlarının İnşa Ettirdiği Külliyelerin İstanbul Kent Dokusuna Katkılarının Değerlendirilmesi”. Art-Sanat Dergisi 17 (Ocak 2022), 419-450. https://doi.org/10.26650/artsa-nat.2022.17.963954
• Şentürk, M. Hüdâî. “Bezmiâlem Vâlide Sultan’ın Hayatı ve Hayır Eserleri”. İstanbul Araştırmaları 6 (1998), 7-69.
• Tanışık, İbrahim Hilmi. İstanbul Çeşmeleri. İstanbul: T.C. Maarif Vekilliği Antikite ve Müzeler Müdürlüğü, 1943.
• Tuncer, Orhan Cezmi. Anadolu Kümbetleri: Selçuklu Dönemi. Ankara: Güven Matbaası, 1986.
• Tükel Yavuz, Ayşıl. “Anadolu’da Eşodaklı Selçuklu Hanları”. ODTÜ Mimarlık Fakültesi Dergisi 2/2, (1976), 195-199.
• Uysal, Ali Osman. “Çanakkale’de Lâle Devri Yapıları”. Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı 19/30 (Nisan 2021), 51-120. https://doi.org/10.17518/canakkalearastirma-lari.888448
• Uysal, Ali Osman. “Kaymak Mustafa Paşa’nın Hatırası: Babakale”, Ayvacık Değerleri Sempozyumu. 115-150. Çanakkale: Aynalı Pazar Matbaası, 2008.
• Uysal, Zekiye. “18. Yüzyıldan Ahşap Direkli İki Camii”. Turkish Studies 9/10 (2014), 1107-1123. http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.7591
• Uysal, Zekiye. “Ankara’da Lâle Devri’nden Kalemişi Bezemeli Bir Yapı: Ağaç Ayak Cami”. Ekev Akademi 54 (2013), 123-141.
• Ülgen, Ali Saim. “Divriği Ulu Camii ve Dar'üş-Şifası”. Vakıflar Dergisi 5 (1962), 93-98.
• Ünsal, Behçet. “İstanbul’un İmarı ve Eski Eser Kaybı”. Türk Sanatı Tarihi Araştırmaları ve İncelemeleri 2, ed. Behçet Ünsal - Nejat Diyarbekirli. 6-61. İstanbul: İstanbul Devlet Güzel Sanatlar Akademisi Türk Sanatı Tarihi Enstitüsü Yayınları, 1968.
• Yavaş, Doğan. “Havsa Sultan Külliyesi”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 15/123-124. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1997.
• Yavaş, Doğan. “Canfeda Kadın Çeşmesi”. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi 2/383-384. İstanbul: Kültür Bakanlığı, 1994.
• Yetkin, Suut Kemal. “Mama Hatun Türbesi”. Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Yıllık Araştırmalar Dergisi 1 (1957), 75-90.
• https://www.alamy.com/stock-photo-bridge-at-kileze-izmit-turkey-datecirca-1910-105339802.html