Beylikler Devri Türk-İslam Ciltlerinin Kapak İçlerinde Bir Dua İbaresi: el-İzzü’d-dâim ve’l-ikbâl

Yıl 2022, Cilt: 24 Sayı: 46, 291 - 317, 15.12.2022

Fatma Şeyma Boydak

https://doi.org/10.17335/sakaifd.1166547

Öz

Beylikler devri Türk-İslam ciltleri hem tezyînatları hem de üzerlerindeki dini içerikli ibareler, dua ve mücellid mühürleri vasıtasıyla cilt sanatı araştırmacılarının yayınlarına konu olmuştur. Ancak ciltlerdeki dua ifadelerini müstakil olarak konu edinen yayın sayısı oldukça azdır. Türk-İslam cilt-lerinin gerek kapak yüzeyinde gerekse kapak içlerinde dua içerikli ibarelere rastlamak mümkün-dür. Makalenin konusu, Beylikler devrinde üretilen Türk-İslam ciltlerinin deri kaplı kapak içlerinde yer alan el-İzzü’d-Dâim ve’l-İkbâl ( العزّ الدّائم والإقبال ) yazısı, bu yazının yer aldığı desen kompozisyonu ve yazının analizidir. Makaledeki amaç, şimdiye kadar cilt literatüründe müstakil olarak ele alınmamış el-İzzü’d-Dâim ve’l-İkbâl yazılı cilt kapak içi tezyînatı hakkında tespit edilebilen örneklerin detaylı desen ve yazı analizleriyle bilimsel birikim oluşturabilmek ve aynı ya da benzer ibarenin yer aldığı diğer İslam sanat eserlerini tespit ederek bu dua ibaresinin ciltlerdeki kullanım amacını ve kullanıldığı dönemleri belirlemeye çalışmaktır. Cilt sanatı literatürü ve yazma eser kütüphanelerinde yaptığımız araştırmalar neticesinde, Beylikler dönemine ait ciltlerin altı tanesinin kapak içinde el-İzzü’d-Dâim ve’l-İkbâl ibaresi tespit edilmiştir. Bu tespitlerin sayısı, yapılacak yeni araştırmalarla artabilecektir. Tespit edilen yazma eserler; Amasya YEK: 217, İnebey YEK Hüseyin Çelebi: 481 ve Ulu Cami: 318, Kastamonu YEK: 2856 ve 3435 ve Süleymaniye YEK Fatih: 5004’tür. Ciltlerin kapak, sertâb ve mikleb yüzeylerindeki tezyînatları, Beylikler dönemi cilt sanatı üslûbunu yansıtan süslemelerdir. Ciltlerin teknik ve tezyînatları, -mevcut olanların- istinsâh kayıtları incelendiğinde üç örneğin (Amasya YEK: 217, Kastamonu YEK: 2856 ve 3435) 14. yüzyıl tarihli olduğu ya da tarihlendirildiği, üç örneğin (İnebey YEK Hüseyin Çelebi: 481 ve Ulu Cami: 318, Süleymaniye YEK Fatih: 5004) ise 15. yüzyıl tarihli olduğu ya da tarihlendirildiği görülmektedir. Ciltlerin kapak içi deseni, bitkisel ve rûmî motiflerle bezeli tam zemin geometrik bir tasarıma sahiptir. Geometrik desenin içerisindeki altıgen paftalarda el-İzzü’d-Dâim ve’l-İkbâl ( العزّ الدّائم والإقبال ) yazısı yer almaktadır. İbarenin, cilt kapak içlerine tek satırda (İnebey YEK Ulu Cami: 318, Kastamonu YEK: 3435) ve çift satırda -½ oranında ters simetrik- (Amasya YEK: 217, İnebey YEK Hüseyin Çelebi: 481, Kastamonu YEK: 2856, Süleymaniye YEK Fatih: 5004) olmak üzere iki türde yazıldığı tespit edilmiştir. Her iki tasarımda da sülüs yazı çeşidi tercih edilmiştir. İnebey YEK Hüseyin Çelebi: 481 envanter numaralı 15. yüzyıla ait cildin kapak içinde ise diğer örneklerden farklı olarak yazı paftalarının bazılarında mücellit kitabesi bulunmaktadır. Kitabede, “Amel-i Mücellid Haydar b. Turbegî” yazılıdır. Kapak içi tezyînatının aynı olması nedeniyle, Kastamonu YEK: 2856 ve Süleymaniye YEK Fatih: 5004 envanter numaralı ciltlerin de Haydar b. Turbegî adlı mücellidin eseri olma ihtimali vardır.

Anahtar Kelimeler

İslam Sanatları, Cilt Sanatı, Beylikler Devri, Kapak İçi, Dua, el-İzzü’d-Dâim ve’l-İkbâl., Islamic Arts, Bookbinding Art, Principalities Period, Doublure Cover, Prayer, al-‘İzz al-dā’im wa’l-iqbāl.

A Prayer Phrase on the Doublures Cover of the Principalities Period Turkish-Islamic Bindings: al-‘İzz al-dā’im wa’l-iqbāl

Öz

The phrases of prayer on the Turkish-Islamic bindings of the Principalities period are among the subjects that have been studied at least. The subject of this article is the al-’İzz al-dā’im wa’l-iqbāl phrase written on the doublure cover of the Turkish-Islamic bindings produced in the Principalities period, which has not been the subject of a scientific study until now, and the pattern composition containing this phrase. al-’İzz al-dā’im wa’l-iqbāl translates as everlasting power and prosperity/high position. As a result of the research, this phrase was found on the doublure cover of six manuscripts of the Principalities period (Amasya ML: 217, İnebey ML Hüseyin Çelebi: 481 and Ulu Cami: 318, Kastamonu ML: 2856 and 3435 and Süleymaniye ML Fatih: 5004). The pat-tern of the doublure cover is a full-ground geometric design decorated with floral and rūmī motifs. This prayer phrase is written on the hexagonal sheets inside the geometric pattern. The phrase has been designed and written in two types, a single line and double line reverse symmetrical. The inscription was found on books and various objects (bowl, ewer, cup, etc.) belonging to important people in the Seljuk, Anatolian Principalities, and early Ottoman periods. It is thought that this phrase is a phrase of prayer wishing that power and high position will be permanent, and that the addressee of the prayer is the sultan, a person belonging to the sultanate or a person who took part in important levels of the state. The waqf seals and records of the individuals on the works also support this.

Anahtar Kelimeler

Islamic Arts, Bookbinding Art, Principalities Period, Doublure Cover, Prayer, al-‘İzz al-dā’im wa’l-iqbāl.

Kaynakça

• Arıtan, Ahmet Saim. Konya Dışındaki Müze ve Kütüphanelerde Bulunan Selçuklu ve Selçuklu Üslûbunu Taşıyan Cild Kapakları. Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1992.
• Arıtan, Ahmet Saim. “Selçuklu Cildi’nin Osmanlı Cildi’ne Etkileri”. V. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazı Araştırmaları Sempozyumu. ed. Sema Alpaslan. 1/29-40. Ankara: Hacettepe Üniversitesi, 2001.
• Arıtan, Ahmet Saim. “Selçuklu Cildlerinde İmzalar.” I. Uluslararası Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Kongresi Bildiriler. ed. Osman Eravşar. 1/39-42. Konya: Selçuk Üniversitesi, 2001.
• Arıtan, Ahmet Saim. “Anadolu Selçuklu ve Bu Üslûbu Taşıyan Cildlerde Zencirek Tipolojisi Denemesi”. İstem 1 (June 2003), 83-100.
• Bahram Gur and Azada. Ceramic, 12th–13th century. New York: The Metropolitan Museum of Art (Metmuseum). The Galleries of Islamic Art, No. 57.36.13. https://www.metmuseum.org/art/collection/search/451388
• Bilmiş, Hüseyin Gürsel. “İnebey Kütüphanesi’nden Dokuz Yeni Tespit ile Birlikte Mücellid İmzaları ve Mücellidleri.” Uluslararası Cilt Sanatı Buluşması Sempozyumu – Tebliğler. ed. Ali Rıza Özcan. 53-66. İstanbul: Biltur Basım Yayın, 2014.
• Binding. Binding, 12th century, München: The Bayerische Staats Bibliothek, Cod.arab, No. 1179. https://www.digitale-sammlungen.de/en/
• Binding. Binding, 865/1461, München: The Bayerische Staats Bibliothek, Cod.arab, No. 1201. https://www.digitale-sammlungen.de/en/
• Birnbaum, Eleazar. “F. Tafsīr”. Arabic and Persian Manuscripts in the Birnbaum Collection, Toronto. Leiden: Brill, 2019, 63-68. https://doi.org/10.1163/9789004389670_008
• Bosch, Gulnar et.al. Islamic Bindings and Bookmaking (A Catalogue of an Exhibition the Oriental Institute the University of Chicago May 18-August 18). Chicago: Chicago University, 1981.
• Bowl. Bowl, 13th century, New York: The Metropolitan Museum of Art (Metmuseum), The Galleries of Islamic Art, No. 12.49.1. https://www.metmuseum.org/art/col-lection/search/446204
• Bowl. Bowl, 12th century, New York: The Metropolitan Museum of Art (Metmuseum), The Galleries of Islamic Art, No. 64.178.2. https://www.met-museum.org/art/collection/search/451753
• Boydak, Fatma Şeyma. “Çorum Hasan Paşa Yazma Eser Kütüphanesi’ndeki Anadolu Selçuklu Cildleri ve Mücellidleri”. Uluslararası Bütün Yönleriyle Çorum Sempozyumu. ed. Zekeriya Işık. 1/511-536. Çorum: Hitit Üniversitesi, 2016.
• Boydak, Fatma Şeyma. Kastamonu Yazma Eser Kütüphanesi’ndeki Selçuklu ve Beylikler Dönemi Cildleri. Konya: Necmettin Erbakan Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2020.
• Boydak, Fatma Şeyma. “Orta Çağ İslâm Cildlerinde ‘Sikatî Billah’ Mührü.” Marife 20/1 (2020), 265-280. https://doi.org/10.33420/marife.719752
• Boydak, Fatma Şeyma. “Yazma Kitapların Muhâfızı Vakıf Mühürleri Reîsülküttâb Mustafa Efendi ve Vakıf Mühürleri”. Sosyal Kalkınma ve Vakıf. Ankara: Nobel Yayınları, 2021.
• Cup. Cup, 14th century, New York: The Metropolitan Museum of Art (Metmuseum), The Galleries of Islamic Art, No. 91.1.542. https://www.met-museum.org/art/collection/search/444542
• Copper alloy fals Amid al-Mahrusa. Coin, 12th century, New York: Mantıs, The American Numismatic Society), No. 1929.34.2. http://numismatics.org/collec-tion/1929.34.2
• Çakmak, Yasin. “Bookbindings with Bookbinder Sealed from Vahid Pasha Manuscript Library”. Middle East International Conference on Contemporary Scientific Studies-VI. Ankara: İksad Yayınları, 2021, 324-336.
• Çakmak, Yasin. “Topkapı Sarayı Müzesi Depolarındaki Geçme-Örgü Tezyinatlı Cilt Grubu ve Bir Mücellit İmzası”. Milli Saraylar Sanat Tarih Mimarlık Dergisi 21 (2021), 60-89.
• Ewer (Ewer, 12th–13th century, New York: The Metropolitan Museum of Art (Met-museum), The Galleries of Islamic Art), No. 17.120.45. https://www.met-museum.org/art/collection/search/446908
• Ewer with Lamp-Shaped Spout. Spout, 12th century, New York: The Metropolitan Museum of Art (Metmuseum), The Galleries of Islamic Art, No. 54.64. https://www.metmuseum.org/art/collection/search/451187
• Grabar, Oleg. İslam Sanatı Çalışmaları II İslami Görsel Kültür 1100-1800. trans. Hayrullah Doğan. İstanbul: Albaraka Kültür ve Sanat Yayıncılık, 2022.
• Haldane, Duncan. Islamic Bookbindings in the Victoria and Albert Museum. London: The World of Islam Festival Trust, 1983. Knight, Barry. “The Heart Case of Abbot Roger de Norton from St. Albans Abbey: An Islamic Object in a Medieval English Context”. Muqarnas Online 36/1 (October 2019), 221-228.
• Koca, Ferhat. “el-Fetâva’t-Tatarhâniyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 12/446-447. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Kubbealtı Lugatı. Erişim 3 Ağustos 2022. http://lugatim.com/s/İKBAL
• Kut, Günay. “Âşık Paşa”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 4/1-3. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Plaquette en forme d'écu orné d'un aigle bicéphale portant un homme. Bronze Plate, 13th-14th centuries, Paris: Musée du Louvre, Department of Islamic Arts, No. OA 5016. https://collections.louvre.fr/en/ark:/53355/cl010329132
• Raby, Julian - Tanındı, Zeren. Turkish Bookbinding in the 15th Century The Foundation of an Ottoman Court Style. ed. Tim Stanley. London: Azimut Editions, 1993.
• Sarre, Friedrich. Konya Köşkü. trans. Şahabeddin Uzluk. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1989.
• Schick, İrvin Cemil. “The Content of Form Islamic Calligraphy between Text and Representation”. Sign and Design Script as Image in Cross-Cultural Perspective (300–1600 ce). ed. Brigitte Miriam Bedos-Rezak vd. 173-194. Washington D.C.: Dum-barton Oaks, 2016.
• Şeyban, Lütfi. “İspanya’da Endülüs-İslam Medeniyetinden Kalan İzler ve Eserler-IV: Granada”. The Journal of Academic Social Science Studies 26 (Summer 2014), 67-83.
• Tanındı, Zeren. “Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi’nde Ortaçağ İslam Ciltleri”. Topkapı Sarayı Müzesi Yıllık 4 (İstanbul: Topkapı Sarayı Müzesi Müdürlüğü, 1990), 102-149.
• The Wade Cup with Animated Script. Cup, 13th Century, Cleveland: The Cleveland Museum of Art, Islamic), No. 116. https://www.clevelandart.org/art/1944.485
• Vilchez, José Miguel Puerta. Reading the Alhambra a Visual Guide to the Alhambra Through Its Inscriptions. Granada: The Alhambra and Generalife Trust and Edilux, 2015.