Kitâbu’t-Tahrîş ve Kitâbu’l-Makâlât’ın Tahkikinde Esas Alınan El Yazmaları Üzerine

Yıl 2023, Cilt: 25 Sayı: 47, 267 - 282, 15.06.2023

Hüseyin Hansu

https://doi.org/10.17335/sakaifd.1256520

Öz

5./11. asra kadar devam eden Mu‘tezile mezhebi, geride zengin bir kültürel miras bırakmıştır. Yemen kütüphaneleri vasıtasıyla gelen eserler istisna edilirse bu mirasın büyük bir kısmı kaybolup gitmiştir. Tabiî felaketler dışında mezhep taassubu, Haçlı ve Moğol istilaları bu mirasın yok olmasının önemli nedenleri arasında sayılmaktadır. Yemen Bölgesi ise coğrafi konumu itibariyle büyük istilalardan uzakta kaldığı için İslam kültürüne dair çok sayıda yazma eseri muhafaza edebilmiştir. Ancak son yüzyılda Yemen’de yaşanan iç karışıklıklar, buradaki yazmaları da yok olma tehlikesiyle karşı karşıya bırakmıştır. Bu yazmaların bir kısmı 1925 yılında San‘a Evkâf Kütüphanesi’nde toplanmış ise de büyük bölümü hâlâ camilerde, buyûtü’l-ilm denilen aile kütüphanelerinde ve özel koleksiyonlarda uygun olmayan şartlarda muhafaza edilmektedir. Şimdiye kadar bunların bir envanteri çıkarılamadığı gibi güvenilir kayıtları da bulunmamaktadır. 19. asırdan bu yana söz konusu miras talan, hırsızlık, yangın, rutubet gibi tehditlerin yanı sıra yazma koleksiyoncularının da yoğun ilgisiyle karşı karşıya kalmıştır. Bugün Avrupa, Ortadoğu ve Amerikan kütüphanelerindeki binlerce Yemen yazması, koleksiyoncular ve yazma tüccarları vasıtasıyla gelmiştir.
Bu mirasın, asli vatanı olan Yemen’den dışarı çıkarılması can sıkıcı bir durum ise de daha güvenli şartlarda muhafaza edilmesi ve araştırmacıların erişimine sunulması açısından olumlu sonuçları da olmuştur. Mesela Osmanlı’nın son döneminde Yemen’e görevli olarak giden Ali Emiri’nin (ö. 1924) beraberinde getirdiği yazmalar, bugün Ali Emiri Kütüphanesi’nde muhafaza edilmektedir. 2000 yılında San‘a’da kurulan Zeyd b. Ali Vakfı, Zeydiye ve Mu‘tezile yazmalarını toplamayı ve araştırmacıların erişimine açmayı hedeflemiştir. Bu vakfın, son zamanlarda bazı Amerikan üniversitelerinin iş birliğiyle Yemen yazmalarını dijitalize etme çalışmaları da umut verici gelişmeler olarak kaydedilmelidir.

Anahtar Kelimeler

Hadis, Muʿtezile, Kitâbu’l-Makâlât, Kitâbu’t-Tahrîş, Yemen Yazmaları, Hasan Ensari.

On the Manuscripts Underlying the Edition of the Kitāb al-Tahrīsh and the Kitāb al-Maqālāt

Öz

With this study, it is aimed to clarify some ambiguities about the origin of the manuscripts that the edition of Kitāb al-Tahrīsh and Kitāb al-Maqālāt, which we published recently, rest on. Those editions which we expect to open new horizons in terms of the history of Islamic theology and hadith criticism, have reached today via Yemeni libraries, like other Muʿtazila cultural heritage items. Due to the political instability caused by the long-term civil wars in the country, a detailed inventory of private or official libraries in Yemen, which has rich collections of manuscripts on Islamic culture, has not been made until now. Although some of these manuscripts were collected in the Sanaa Library (Maktabat al-Awqāf), most of them are still preserved in mosques’ libraries or private collections under inappropriate conditions. Since there are no reliable records or indexes of these manuscripts, it is not possible to give reliable information about the origin of each item especially the status of those found in private collections or family libraries as called Buyūt alʿilm. Today, most of the Yemeni manuscripts found in the libraries of Europe, America and Islamic countries have been purchased by manuscript collectors, merchants, foreign researchers, or other illegal ways. The ones that have been published so far are either based on these manuscripts or similarly on copies from Yemen. This ambiguity about the origin of the manuscripts can sometimes lead to unjust accusations that target the editors of them, as if they used illegal copies on purpose. In this article, we tried to clarify the ambiguities and controversial points related to those manuscripts which our edition is based on by giving information about the obtaining manuscripts and edition processes.

Anahtar Kelimeler

Hadīth, Muʿtazila, Kitāb al-Maqālāt, Kitāb al-Tahrīsh, Yemeni Manuscripts, Hassan Ansari.

Kaynakça

• Ansari, Hassan – Sabine Schmidtke. “The Fate of Yemeni Manuscripts, Late Nineteenth to ‎Early Twenty-First Centuries: An Introduction”. Yemeni Manuscript Cultures ‎Cultures in Peril. ed. Hassan Ansari – Sabine Schmidtke. 1-120. Piscataway-New ‎Jersey: Gorgias Press, 2022.‎
• Ansari, Hassan. “Kitāb al-Taḥrīsh li-Ḍirār b. ʿAmr.”. trans. ʿAlī ʿAbbās al-Wardī. Nuṣūṣ ‎muʿāṣira 13/50 (2018), 299-318.‎
• Ansari, Hassan. “Kitāb-ī kalāmī az Ḍirār b. ʿAmr”. Kitāb-i māh-i dīn. Tahran, 2004-2005.‎
• Ansari, Hassan. L’imamat et l’Occultation selon l’imamisme. Leiden: Brill, 2016.‎
• Anthony, Sean. “Review of Kitāb al-Taḥrīsh, by Ḍirār ibn ʿAmr al-Ghaṭafānī, ed. Hüseyin ‎Hansu and Mehmet Kaskin”. Journal of Near Eastern Studies 76 (2017), 199-203.‎
• Balkhī, Abū al-Qāsim al-Kaʿbī. Faḍl al-iʿtizāl wa ṭabaqāt al-Muʿtazila. ed. Fuʾād Sayyid – ‎Ayman Fuʾād Sayyid. Beirut: Orient Institute, 2017.‎
• Balkhī, Abū al-Qāsim al-Kaʿbī. Kitāb al-Maqālāt wa-maʿahu ʿUyūn al-masāʾil wa-al-‎Jawābāt. ed. Husayn Hansu – Rājiḥ Kurdī – ʿAbd al-Ḥamīd Kurdī. Amman: Dār al-‎Fatḥ/Istanbul: ‎Kuramer, 2018.‎
• Balkhī, Abū l-Qāsim al-Kaʿbī. ʿUyūn al-masāʾil wa-l-jawābāt. ed. Rājih Kurdī – ʿAbd al-‎Ḥamīd Kurdī – Hüseyin Hansu. Ammān: Dār al-Ḥāmid, 2014.‎
• Ḍirār b. ʿAmr. Kitāb al-Taḥrīsh. ed. Hüseyin Hansu – Mehmet Keskin. Istanbul: Shirkat Dār ‎al-Irshād and Beirut: Dār Ibn Ḥazm, 2014.‎
• Fazārī, ʿAbd Allāh b. Yazīd. “Kitāb al-Rudūd”. Early Ibāḍī Theology: New Material on ‎Rational Thought in Islam from the Pen of al-Fazārī (2nd/8th Century). ed. ‎Abdulrahman al-Salimi. 25-79. Leiden-Boston: Brill, 2021.‎
• Hansu, Hüseyin. “Hicri II. Asırda Rivayet Savaşları”. İslamiyat 10/2 (2007), 123-146.‎
• Hansu, Hüseyin. Mutezile ve Hadis. Ankara: Otto Yayınları, 3rd ed., 2018.‎
• Jushamī, Abū Saʿd al-Muḥsin b. Muḥammad. ʿUyūn al-masāʾil fī al-uṣūl. ed. Ramazan ‎Yıldırım. Cairo: Dār al-Iḥsān, 2018.‎
• Khayyāṭ, Abū al-Ḥusayn. Kitāb al-Intiṣār wa-l-radd ʻalá Ibn al-Rawandī al-mulḥid. ed. ‎H.S. Nyberg. Cairo: Maṭbaʻat Dār al-Kutub al-Miṣrīyah 1925.‎
• Nāmī, Khalīl Yaḥyā. al-Baʿtha al-miṣriyya li-taṣwīr al-makhṭūṭāt al-ʿarabiyya fī bilād al-‎Yaman. Cairo: Maṭbaʿat al-Wizāra al-ʿUmūmiyya, 1952.‎
• Sayyid, Fuʾād. Makhṭūṭāt al-Yaman: Qāʾima bi-l-makhṭūṭāt al-ʿarabiyya al-muṣawwara bi-‎l-mīkrūfīlm min al-Jumhūriyya al-ʿArabiyya al-Yamaniyya. Cairo: Maṭbaʿat Dār al-‎Kutub, 1967.‎
• Sayyid, Riḍwān. “Ḍirār b. ʿAmr: Bayna-Taharruş wa-t-Tahrīsh”. Jarīdat al-Sharq al-‎Awsaṭ no. 11599. http://archive.aawsat.com/print.asp?did=584698&issueno=11599‎
• Sayyid, Riḍwān. “al-Mu‘tazila ve ta’thīratuhum fī al-lāhūtī al-Yahūdiyyi”. al-Ḥayāt, ‎‎23/8/2008.‎
• van Ess, Josef. “Das Bild der Harigitien im Kitāb al-Taḥrīsh des Ḍirār b. ʿAmr”. Kleine ‎Schriften. ed. Hinrich Biesterfeldt. 2534-2601. Leiden: Brill, 2018.‎
• van Ess, Josef. “Das Kitāb al-Taḥrīsh des Ḍirār b. ʿAmr: Einige Bemerkungen zu Ort und ‎Anlaß seiner Abfassung,” Kleine Schriften. ed. Hinrich Biesterfeldt. 2461-2500. ‎Leiden: Brill, 2018.‎
• van Ess, Josef. “Schicksal und selbstbestimmtes Handeln aus der Sicht von Ḍirār b. ʿAmr‘s ‎K. at-Tahrîš”. Kleine Schriften. ed. Hinrich Biesterfeldt. 2501-2533. Leiden: Brill, ‎‎2018. ‎ van Ess, Josef. Der Eine und das Andere: Beobachtungen an islamischen ‎haeresiographischen Texten. Berlin: Walter de Gruyter, 2011.‎
• van Ess, Josef. Kleine Schriften. ed. Hinrich Biesterfeldt. 3rd ed. Leiden: Brill, 2018.
• Wajīh, ʿAbd al-Salām. “Makhṭūṭāt madīnat Shahāra wa-usaruhā al-ʿilmiyya”. Brill ‎Journal of Islamic Manuscripts 5 (2014), 357-380.‎
• Wajīh, ʿAbd al-Salām. “Turāth al-Yaman al-Makhṭūṭ bayn al-Ihmāl wa Muḥāwalat al-‎Inqādh”. Dini ve Felsefi Metinler Yirmi Birinci Yüzyılda Yeniden Okuma, ‎Anlama ve Algılama. ed. Bayram Ali Çetinkaya. 2/907-946. İstanbul: Sultanbeyli ‎Belediyesi, 2012.‎
• Wajīh, ʿAbd al-Salām. Maṣādir al-turāth fī l-maktabāt al-khāṣṣa fī l-Yaman. Amman: ‎Muʾassasat al-Imām Zayd b. ʿAlī al-Thaqāfiyya, 1422/2002.‎