A Pioneer Scholar in the Formation of Khurāsān School: Ḥātim al-Aṣamm and His Intellectual Network

Yıl 2023, Cilt: 25 Sayı: 48, 331 - 359, 15.12.2023

Ayşegül Mete

https://doi.org/10.17335/sakaifd.1345110

Öz

Abū ʿAbd al-Raḥmān Ḥātim al-Aṣamm (d. 237/851) appears as an essential figure in the formation of the Khurāsān Sufi School. He played an active role in transmitting and developing the teaching, which came through Ibrāhīm b. Adham (d. 161/778) and Shaqīq al-Balkhī (d. 194/810), throug-hout Khurāsān and Transoxiana. At the same time, it is accepted that he contributed to the formation of the Malamatiyya School with his disciples. This article focuses on Ḥātim al-Aṣamm's intellectual identity and network, which has not been the subject of any academic study. It tries to determine these by making use of the early issues and debates with the literature from different scientific fields. It has been pointed out that, apart from his master Shaqīq al-Balkhī, the strong tawakkul aspect of Ḥātim’s lady may have an effect on the characterization of his understanding. Because of his togetherness with a large mass of disciples and having a large family, it has been understood that, unlike Shaqīq al-Balkhī, he tried to balance between rural Sufism and urban Sufism. In this respect, from expressing the responsibilities of people towards the repentant person to setting off from Balkh to Khwarazm, where the slave trade was carried out, only to set the slaves free, are among the instances given in terms of revealing his social responsibility and awareness. On the other hand, this study has revealed that Ḥātim al-Aṣamm, with his muhaddith, jurist, and sufi identity, contributed to the continuity of scientific activities and especially the science of Hadith in Balkh, one of the important cities of the Khurāsān region. The prominent figures among the muhaddiths and jurists with whom Ḥātim al-Aṣamm was in contact are Raja b. Muhammad al-Saghanî, Abdullah b. Miqdam, Said b. Abdullah al-Mahiyani and especially the judges of Balkh Shaddad b. Hakīm al-Balkhī (d. 214/829), Abū Muṭīʿ al-Balkhī (d. 199/814), Isam b. Yusuf and in Baghdad Aḥmad b. Ḥanbal (d. 241/855) and last but not least Shaqīq al-Balkhī. In this context, it is understood that Ḥātim al-Aṣamm has a multi-faceted network. His relations with the scholars of Balkh and Baghdad are friendship and guidance-oriented and at the same time emphasize the fiqh al-batin (inner discernment).

Anahtar Kelimeler

Sufism, Khurāsān, Balkh, Ḥātim al-Aṣamm, fiqh al-batin (inner discernment).

Horasan Ekolünün Teşekkülünde Hâtim el-Esam ve Entelektüel Ağı

Öz

Erken dönem tasavvuf tarihinde iki ana akımdan biri olarak kabul edilen Horasan tasavvuf ekolünün şekillenmesinde Hâtim el-Esam (ö. 237/851) önemli bir âlim olarak karşımıza çıkar. İbrahim b. Edhem (ö. 161/778) ve Şakîk-i Belhî (ö. 194/810) kanalıyla gelen öğretinin Horasan ve Maveraünnehir genelinde aktarım ve intişarının sağlamasında onun etkin bir rol oynadığı bilinir. Aynı zamanda yetiştirdiği talebeleriyle Melâmetîliğin teşekkülüne katkı sağladığı kabul edilir. Bu makale Hâtim el-Esam’ın entelektüel açıdan kimliği ve ilişkiler ağının tespitine odaklanmaktadır. Herhangi bir akademik çalışmaya konu edilmediği görülen söz konusu odağı, farklı ilmî sahalardan istifade ettiği literatürle erken dönemdeki mesele ve tartışmalardan faydalanarak sunmaya çalışır. Bu itibarla Hâtim el-Esam’ın muhaddis, fakih ve sufi kimliğiyle Horasan ilim havzasının önemli şehirlerinden biri olan Belh’te ilmî faaliyetlerin ve özellikle hadis ilminin sürekliliğine katkı yaptığı ortaya konmuştur. Çok yönlü ilişkiler ağına sahip olduğu tespit edilen Hâtim el-Esam’ın Belh ve Bağdat ulemasıyla irtibatının dostluk ve irşad eksenli ve aynı zamanda fıkh-ı bâtın vurgulu olduğu görülürken Rey, Kazvin ve Medine-i Münevvere ulemasıyla olan münasebetlerininse eleştiri odaklı olduğu belirlenmiştir. Nebevî mirasa bütünüyle sahip çıkılmamasına ilişkin söz konusu eleştirel münasebet biçimi, erken dönemde sufilerin, biçim-öz bütünlüğünden uzaklaşmaları nedeniyle diğer ilim müntesiplerine yönelttikleri tenkitlerin bir yansıması olarak değerlendirilmiştir. Ayrıca sened analizi yöntemiyle onun sufilerle olan ilişkiler ağına yönelik yeni tespitler ortaya konmuştur. Buna ilaveten onun entelektüel ağına ilişkin ortaya konan veriler çalışmanın sonunda görselleştirilerek sunulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf, Horasan, Belh, Hâtim el-Esam, Fıkh-ı bâtın

Kaynakça

• Ankaravî, İsmail Rüsûhî. Minhâcü’l-Fukarâ. haz. Sâfi Arpaguş. İstanbul: Vefa Yayınları, 2008.
• Attâr, Feridüddîn. Evliya Tezkireleri. çev. Süleyman Uludağ. İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2007.
• Bağdâdî, Ebû Bekir Hatîb el-. Târîhu Bağdâd. thk. Beşşâr Avvad Ma’rûf. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 2001.
• Başer, Hacı Bayram. Şeriat ve Hakikat. İstanbul: Klasik Yayınları, 2017.
• Bedevî, Abdurrahman. Târîhu’t-tasavvufi’l-İslâmî. Kuveyt: Vekâletü’l-matbûât, 1975.
• Belhî, Abdullah Vâiz-i. Fezâil-i Belh. thk. Abdulhay Habîbî. İntişarat-ı Bünyad-ı Ferheng-i İran, ts.
• Bilgin, Mustafa. “Hâtim el-Esam”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16/470-472, 1997.
• Bolat, Ali. Bir Tasavvuf Okulu Olarak Melâmetîlik. İstanbul: İnsan Yayınları, 2011.
• Chiabotti, Francesco. “Ḥātim al-Aṣamm”. Encyclopaedia of Islam (3. Edisyon). ed. Kate Fleet vd. Erişim 14 Ekim 2022. http://ekaynaklar.mku-tup.gov.tr:2097/10.1163/1573-3912_ei3_COM_30386
• Furat, Ahmet Subhi. “Hâtim’ul Esam”. İslam Medeniyeti Dergisi 1/12 (1968), 12-14.
• Gazzâlî, Muhammed. İhyâu Ulûmi’d-dîn Tercümesi. çev. Ahmed Serdaroğlu. İstanbul: Kampanya Yayınları, 2016.
• Gazzâlî, Muhammed. Letter to a Disciple: Ayyuha’l-walad. ed. Tobias Mayer. Cambridge: Islamic Texts Society, 2005.
• Gökbulut, Süleyman. “Bağdat Tasavvufunun Lisânı: Cüneyd-i Bağdâdî”. Bağdat İlim Havzasında İslam Düşüncesinin Öncü Şahsiyetleri. ed. İlyas Çelebi. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2020.
• Gramlich, Richard. Alte Vorbilder des Sufitums. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag, 1996.
• Hakîm, Suad. İbnü’l-Arabî Sözlüğü. çev. Ekrem Demirli. Istanbul: Kabalcı Yayınları, 2005.
• Hargûşî, Ebû Sa’d. Tehzîbu’l-Esrâr. thk. Bessâm Muhammed Bârûd. Abudabi: Mecmeu’s-Sekâfî, 1999.
• Hâtim el-Esam, Ebû Abdurrahman. Semâni Mesâil. Fatih Kütüphanesi, 4493.
• Hemedânî, Hasan b. Hüseyin. el-Fevâid ve’l-ahbâr ve’l-hikâyât. thk. Âmir Hasan Basrî. Beyrut: Dâru Beşâiri’l-İslâmiyye, 2001.
• Hücvîrî, Ali b. Osman. Keşfu’l-mahcûb. thk. Mahmud Âbidî. Tahran: Suruş, 2009.
• Hücvîrî, Ali b. Osman. Keşfu’l-mahcûb: Hakikat Bilgisi. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2014.
• İbn Asâkir, Ebü’l-Kâsım. Târîhu medîneti Dımaşk. thk. Muhibbüddin el-Amrevî. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1995.
• İbn Ebû Hâtim, Ebû Muhammed. el-Cerh ve’t-ta‘dîl. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1953.
• İbn Hallikân, Ebu’l-Abbâs. Vefeyâtu’l-a‘yân. thk. İhsan Abbâs. Beyrut: Dâru Sadr, ts.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim. Kitâbü’s-sikât. Haydarabad: Dâiretü’l-Maârifi’l-Osmaniyye, 1973.
• İbnü’l-Arabî, Muhyiddîn. Fütûhât-ı Mekkiyye. İstanbul: Litera Yayınları, 2006.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec. Kitâbu’l-kussâs ve’l-müzekkirîn. thk. Muhammed Lutfî es-Sabbâğ. Beyrut: el-Mektebetü’l-İslâmî, 1983.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec. Sıfatü’s-safve. thk. Mahmûd Fâhûrî. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, ts.
• İsfahânî, Ebû Nuaym el-. Hilyetü’l-evliyâ. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1996.
• İsfahânî, Ebu’l-Kāsım el-. Siyerü’s-selefi’s-sâlihîn. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2004.
• Kâşânî, Abdürrezzak. Letâifu’l-a’lâm fî işarâti ehli’l-ilhâm: Tasavvuf Sözlüğü. çev. Ekrem Demirli. İstanbul: İz Yay., 2004.
• Khalil, Atif. “White Death: Ibn al-ʿArabī on the Trials and Virtues of Hunger and Fasting”. Journal of the American Oriental Society 141/3 (19 Ekim 2021), 577-586. https://doi.org/10.7817/jameroriesoci.141.3.0577
• Kureşî, Abdülkadir b. Muhammed. el-Cevâhiru’l-mudiyye fi tabakâti’l-Hanefiyye. Kahire: Dâru Hicr, 1993.
• Kuşeyrî, Abdülkerîm. er-Risâle. thk. Abdulhalim Mahmud, Mahmud b. Şerîf. Kahire: Dâru Şa’b, 1989.
• Leknevî, Muhammed Abdülhay el-. Fevâidu’l-behiyye fî terâcîmi’l-Hanefiyye. thk. Muhammed en-Na’sanî. Kahire: Matbaatü’s-Saade, 1324.
• Mâlînî, Ahmed b. Muhammed el-. Kitâbu’l-erbaîn fî şuyûhi’s-sûfiyye. thk. Âmir Hasan Basrî. Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 1997.
• Mekkî, Ebû Tâlib. Kûtu’l-kulûb. thk. Mahmud İbrahim er-Rıdvânî. Kahire: Mektebetü Dâru’t-Türâs, 2001.
• Mevsılî, İbn Hamîs. Menâkibu’l-ebrâr ve mehâsinu’l-ahyâr. thk. Muhammed Edîb el-Câdir. Ebu Dabi: Merkezu Zâid li’t-türâs ve’t-târîh, 2006.
• Orhan, Kübra Zümrüt. “Tasavvuf Kaynaklarına Göre Bir Sûfî Olarak Süfyân-ı Sevrî”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 31/2 (30 Aralık 2022), 697-726. https://doi.org/10.51447/uluifd.1176054
• Safedî, Salâhuddin Halîl es-. el-Vâfî bi’l-vefeyât. thk. Ahmed el-Arnavût-Türkî Mustafâ. Beyrut: Dâru İhyâi’t-türâsi’l-Arabî, 2000.
• Sa’lebî, Ebû İshak. el-Keşf ve’l-beyân an Tefsîri’l-Kur’ân. thk. Nâsır b. Muhammed es-Sai’. Cidde: Dâru’t-Tefsîr, 2015.
• Sem’ânî, Abdülkerîm b. Muhammed es-. el-Ensâb. thk. Abdurrahman el-Yemanî. Kahire: Mektebe İbn Teymiye, 1980.
• Sircânî, Ebu’l-Hasan Ali es-. el-Beyâz ve’s-sevâd. thk. Muhsin Pûrmuhtâr. Tahran: Müessese-i Pejûheşî-yi Hikmet ve Felsefe-i Îrân, 2011.
• Sühreverdî, Şehâbeddîn. Avârifu’l-maârif. haz. Abdulhalîm Mahmud, Mahmud eş-Şerîf. 2 Cilt. Kahire: Dâru’l-Maârif, ts.
• Sülemî, Ebû Abdurrahman es-. Hakâiku’t-tefsîr. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2001.
• Sülemî, Ebû Abdurrahman es-. Resâilu Sûfiyye. haz. Gerhard Bowering-Bilal Orfali. Beyrut: Dâru’l-Maşrık, 2009.
• Sülemî, Ebû Abdurrahman es-. Tabakâtu’s-sûfiyye. thk. Nureddin Şeribe. Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 3. Basım, 1986.
• Şakîk-i Belhî, Ebû Ali. “Âdâbu’l-ibâdât”. Trois Oeuvres Inédites de Mystiques Musulmans. nşr. Paul Nwyia. Beyrut: Dâru’l-Maşrık, 1982.
• Şa’rânî, Abdülvehhâb. Tabakâtu’l-kübrâ. thk. Halil Mansûr. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İl-miyye, 1997.
• Taberî, Ebû Halef. Halvetü’l-âkifîn. haz. Bilal Orfali-Gerhard Bowering. Beyrut: Dâru’l-Maşrık, 2013.
• Temîmî, Takiyyuddîn. et-Tabakâtu’s-seniyye fî terâcimi’l-Hanefiyye. Riyad: Dâru’r-Rifâî, 1983.
• Yâfiî, Afîfüddîn Abdullah. Ravzu’r-rayâhîn. thk. Muhammed İzzet. Kahire: el-Mektebetü’t-Tevfîkiyye, ts.
• Zehebî, Ebû Abdullah Şemseddin ez-. Târîhu’l-İslâm ve vefeyâtu’l-meşâhîr ve’l-a’lâm. thk. Abdülkadir Atâ. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1971.
• Mesâilu ‘an Şakîki’l-Belhî ve Hâtimi’l-Esamm. Süleymaniye Kütüphanesi, Hacı Mahmud Efendi, 6402.