Siyer Literatüründe Bir Mekânsal Analiz Terimi olarak Meşâhid: Modern Öncesi Bir Kavramın Serüveni

Yıl 2025, Cilt: 27 Sayı: 1, 20 - 35, 15.06.2025

Yakup Akyürek

https://doi.org/10.17335/sakaifd.1631174

Öz

İslam tarihinin önemli bir dalı olan siyer yazıcılığı, Hz. Muhammed’in hayatını (s.a.v.) detaylı şekilde ele alan bir alan olup, siyer ve megâzî kavramları en yaygın kullanılan terimlerdir. Bunun yanı sıra erken dönemde sıkça karşılaşılan ancak zamanla unutulan “meşâhid” kavramı da Hz. Peygamber’in katıldığı savaşlar ve önemli olayların gerçekleştiği yerleri tanımlayan bir kavram olarak siyer literatüründe yer almıştır. Bu çalışmada, meşâhid kavramının siyer ve megâzî ile ilişkisi incelenmiş, kavramın erken dönemdeki kullanımından günümüze kadar siyer literatüründeki konumunu incelenmiş ve bu kavramın zamanla neden unutulduğunu araştırılmıştır. Meşâhid kavramının kökeni ve gelişimi, Doğu İslam dünyası ile Mağrib-Endülüs bölgesi bağlamında incelenmiştir. Meşâhid kavramının erken dönem siyer kaynaklarında sıklıkla geçtiği, özellikle İbn Şihâb ez-Zührî’nin eserinde “Meşâhidü’n-Nebî” şeklinde anıldığı görülmektedir. Endülüs ve Mağrib bölgesinde ise meşâhid kavramı, erken dönem Endülüs âlimleri tarafından yoğun bir şekilde kullanılmıştır. Endülüslü tabakât âlimlerinden İbnü’l-Faradî ve el-Huşenî, siyer literatürüne ilişkin anlatılarında sadece meşâhid kavramını tercih etmişlerdir. Modern dönemde ise Maher Jarrar’ın meşâhid kavramına dikkat çekmesine rağmen, kavram hala yeterince ele alınmamıştır. Sonuç olarak, siyer literatüründe önemli bir yer tutmasına rağmen zamanla unutulan meşâhid kavramının, yeniden değerlendirilmesi gerektiği görülmektedir. Siyer çalışmalarında yalnızca siyer ve megâzî kavramlarına odaklanmak, Hz. Peygamber’in hayatının tüm yönlerini tam anlamıyla yansıtamamaktadır. Meşâhid kavramının tekrar ele alınması, siyer kaynaklarında yer alan mekânsal ve tarihsel verilerin daha bütüncül bir şekilde değerlendirilmesine katkı sağlayacaktır. Ayrıca siyer literatürüne yeni bir teorik çerçeve, terminoloji ve tarihsel bağlam sunan bu çalışma, gelecekte siyer ve mekânsal analiz üzerine yapılacak araştırmalara örnek teşkil edecek metodolojik ve analitik bir temel sunmaktadır.

Anahtar Kelimeler

İslam Tarihi , Siyer Yazıcılığı , Siyer ve Megâzî , Meşâhid , Doğu İslam Dünyası , Mağrib ve Endülüs

Teşekkür

Bu çalışmayı başından sonuna kadar dikkatle okuyup dil ​​düzeltmeleri yapan ve geliştirilmesine katkı sağlayan Dr. Merve Palancı'ya şükranlarımı sunmak isterim.

Mashāhid as a Spatial Analysis Term in Sīra Literature: The Journey of a Pre-Modern Concept

Öz

Sīra writing, an essential subfield of Islamic historiography, focuses on the detailed narration of the life of the Prophet Muḥammad. Within this literature, the terms sīra and maghāzī are among the most commonly employed. In addition, the concept of mashāhid, which frequently appears in early sīra sources but has been largely forgotten over time, refers to the specific locations where the Prophet was present during battles and other significant events. This study investigates the conceptual relationship between mashāhid, sīra, and maghāzī, and traces the historical trajectory of the term from its early usage to its marginalization in later periods. The origins and development of the term mashāhid are analyzed within the contexts of both the Eastern Islamic world and the Maghrib-al-Andalus region. The term was notably used in early sources such as the works of Ibn Shihāb al-Zuhrī, where it appears under the expression “Mashāhid al-Nabī.” In the Maghrib and al-Andalus, mashāhid was adopted extensively by early Andalusian scholars. Notably, biographical scholars like Ibn al-Faraḍī and al-Khushanī preferred mashāhid over sīra or maghāzī in their accounts. In the modern era, although Maher Jarrar has drawn attention to the concept, mashāhid has still not been sufficiently addressed in contemporary scholarship. In conclusion, despite its early significance, the concept of mashāhid requires renewed academic attention. Sole reliance on sīra and maghāzī fails to capture the full scope of the Prophet’s life. Reintegrating mashāhid into sīra studies would enrich the spatial and historical analysis. At the same time, this research also contributes a new theoretical framework, terminology, and historical perspective for future scholarship in sīra and spatial historiography.

Anahtar Kelimeler

Islamic History , Sīra Writing , Sīra and Maghāzī , Mashāhid , Eastern Islamic Lands , Maghreb and al-Andalus

Teşekkür

I would like to express my gratitude to Dr. Merve Palancı for carefully reading this study from beginning to end, providing language corrections, and contributing to its improvement.

Kaynakça

• Abū Nuʿaym al-Iṣfahānī, Aḥmad ibn ʻAbd Allāh ibn Aḥmad ibn Isḥāq ibn Mūsá ibn Mahrān. Maʻrifat al-ṣaḥābah. Critical ed. ʻĀdil ibn Yūsuf alʻzāzy. 7 Volumes. al-Riyāḍ: Dār al-waṭan lil-Nashr, 1419/1998.
• Akyürek, Yakup. Siyer Edebiyatı: Endülüs. Istanbul: Siyer Yayınları, 2023.
• Asad, Nāṣiruddīn. Maṣādir al-shiʻr al-Jāhilī. Beirut: Dār al-Cīl, 1955.
• Ávila, Maria Luisa. "The Search for Knowledge: Andalusi Scholars and Their Travels to the Islamic East". Medieval People 23 (2002), 125-139.
• al-Baghawī, Abū al-Qāsim ʻAbd Allāh ibn Muḥammad ibn ʻAbd al-ʻAzīz ibn almarzubān ibn sābwr ibn Shāhinshāh al-Baghawī. Muʻjam al-ṣaḥābah. Critical ed. Muḥammad ʻAwaḍ al-Manqūsh - Ibrāhīm Ismāʻīl al-Qāḍī. 4 Volumes. Kuwait: Mabarrat al-Āl wa-al-Aṣḥāb, 1432/2011.
• Boisard, M. A. “The Conduct of Hostilities and the Protection of the Victims of Armed Conflicts in Islam”. Hamdard Islamicus 1/2 (1978), 3-17.
• al-Dhahabī, Shams al-Dīn Abū ʻAbd Allāh Muḥammad ibn Aḥmad ibn ʻUthmān ibn qāymāz al-Dhahabī. Siyar Aʻlām al-nubalāʼ. 18 Volumes. al-Qāhirah: Dār alḥdyth, 1427/2006.
• al-Dūrī, ʻAbd al-ʻAzīz. “İbn Şihâb Ez-Zührî ve İslâm Tarih Yazıcılığının Başlamasındaki Rolü”. transt. Casim Avcı. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 4/6 (2002), 57-77.
• al-Dūrī, ʻAbd al-ʻAzīz. The Rise of Historical Writing Amang The Arabs. trans. Lawrence I. Conrad. America: Princeton University Press, Princeton, New Jersey, 1983.
• Hinds, M. “al-Mag̲h̲āzī”. The Encyclopaedia of Islam New Edition. Leiden: E.J. Brill, 1986. 5/1161-1164.
• Horovitz, Josef. Al-Maghāzī al-Ūlā wa-Mu’allifūhā [The Earlist Biographies of the Prophet and their Authors]. Translated from: Ḥusayn Naṣṣār. Cairo: Maktabat al-Khānjī, 2001.
• Ibn ʻAbd al-Barr al-Namirī, Abū ʻUmar Yūsuf ibn ʻAbd Allāh ibn Muḥammad ibn ʻAbd al-Barr ibn ʻĀṣim al-Namirī al-Qurṭubī. al-Istīʻāb fī maʻrifat al-aṣḥāb, Critical ed. ʻAlī Muḥammad Muʻawwaḍ-ʻĀdil ʻAbd al-Mawjūd. 4 Volumes. Beirut: Dār al-Kutub al-ʻIlmīyah, 1415/1994.
• Ibn al-Abbār, Muḥammad ibn ʻAbd Allāh ibn Abī Bakr al-Quḍāʻī al-Balansī. al-Takmilah li-kitāb al-ṣilah. Critical ed. ʻAbd al-Salām al-Harrās. Beirut: Dār al-Fikr lil-Ṭibāʻah, 1405/1995.
• Ibn al-Athīr, Abū al-Ḥasan ʻAlī ibn Abī al-karam Muḥammad ibn Muḥammad ibn ʻAbd al-Karīm ibn ʻAbd al-Wāḥid al-Shaybānī al-Jazarī. al-Kāmil fī al-tārīkh [Ibn el-Athiri, Chronicon, quod perfectissimum inscribitur]. Critical ed. ʻUmar ʻAbd al-Salām Tadmurī. Beirut: Dār al-Kitāb al-ʻArabī, 1417/1997.
• Ibn al-Athīr, Abū al-Ḥasan ʻAlī ibn Abī al-karam Muḥammad ibn Muḥammad ibn ʻAbd al-Karīm ibn ʻAbd al-Wāḥid al-Shaybānī al-Jazarī. Usd al-ghābah fī maʻrifat al-ṣaḥābah. Critical ed. ʻĀdil Aḥmad al-Rifāʻī. 8 Volumes. Beirut: Dār Iḥyāʼ al-Turāth al-ʻArabī, 1996.
• Ibn al-Faradī, Abū al-Walīd ‘Abd Allāh ibn Muḥammad ibn Yūsuf ibn Naṣr ibn al-Faraḍī al-Azdī al-Qurṭubī. Tārīkh ʻulamāʼ al-Andalus [a biographical dictionary about religious scholars from al-Andalus]. Critical ed. Ruqayyah bint ʻAbd al-Raḥmān al-Suwayfī. Beirut: Dār al-Kutub al-ʻIlmīyah, 2011.
• Ibn al-Kalbī, Abū al-Mundhir Hishām ibn Muḥammad ibn al-Sāʼib al-Kalbī. Nasab Maʻd wa-al-Yaman al-kabīr. Critical ed. al-Duktūr Nājī Ḥasan. 2 Volumes. Beirut: ʻĀlam al-Kutub- Maktabat al-Nahḍah al-ʻArabīyah, 1408/1988.
• Ibn al-Waqqashī, Hishām ibn Aḥmad al-Waqqashī al-Andalusī. al-Taʻlīq ʻalá al-Muwaṭṭaʼ fī tafsīr lughātihi wa-ghawāmiḍ iʻrābihi wa-maʻānīh. Critical ed. ʻAbd al-Raḥmān ibn Sulaymān al-ʻUthaymīn. Riyad: Maktabat al-ʻAbīykān, 1421/2001.
• Ibn ʿAṭiyya, Abū Muḥammad ʿAbd al-Ḥaqq b. Ghālib b. ʿAbd al-Raḥmān b. Tammām al-Andalusī. Al-Fahrasah. Critical ed. Muḥammad Abū al-Ajfān - Muḥammad al-Zāhī. Beirut: Dār al-Gharb al-Islāmī, 1983.
• Ibn Ḥibbān, Muḥammad ibn Ḥibbān ibn Aḥmad ibn Ḥibbān ibn Muʻādh al-Tamīmī Abū Ḥātim al-Dārimī al-busty. Mashāhīr ʻulamāʼ al-amṣār wa-aʻlām fuqahāʼ al-aqṭār. Critical ed. Marzūq ʻAlī Ibrāhīm. al-Manṣūrah: Dār al-Wafāʼ lil-Ṭibāʻah wa-al-Nashr wa-al-Tawzīʻ, 1411/1991.
• Ibn Isḥāḳ, Muḥammad ibn Isḥāq ibn Yasār al-Muṭṭalibī bālwlāʼ al-madanī. Kitāb al-Sīra and Maghāzī [The Life of Muḥammad a Translation of Ishāq’s Sīrat Rasūl Allāh]. Critical ed. Suhayl Zakkār. Beirut: Dār al-Fikr, 1398/1978.
• Ibn Isḥāq, Muḥammad ibn Yasār al-Muṭṭalibī. Kitāb al- Sīrah and Maghāzī. Critical ed. Suhayl Zakkār. Beirut: Dār al-Fikr, 1398/1978.
• Ibn Kathīr, Abū al-Fidāʼ Ismāʻīl ibn ʻUmar ibn Kathīr al-Qurashī al-Baṣrī thumma al-Dimashqī. al-Bidāyah wa-l-nihāyah. Critical ed. ʻAbd Allāh ibn ʻAbd al-Muḥsin al-Turkī. 21 Volumes. Cairo: Dâru Hicr, 1418/1997.
• Ibn Khayr, Abū Bakr Muḥammad b. ʿUmar b. Khalīfa al-Lamtūnī al-Umawī al-Ishbīlī. Fahrasat Ibn Khayr. Critical ed. Muḥammad Fawwād Manṣūr. Beirut: Dār al-Kutub al-ʿIlmiyya, 1419/1998.
• Ibn Manẓūr, Muḥammad ibn Mukarram ibn ʻalá- Abū al-Faḍl Jamāl al-Dīn Ibn manẓūr. Lisān al-ʻArab. 15 Volumes. Beirut: Dār Ṣādir, 1414/1993.
• Ibn Saʻd al-Khayr, Abū al-Ḥasan ʻAlī ibn Ibrāhīm ibn Muḥammad ibn ʻĪsá ibn Saʻd al-Khayr. Al-Qaraṭ ʻalá al-kāmil, wa-hiya alṭırar wa-al-ḥawāshī ʻala al-kāmil lil-mubarrad. Riyāḍ: Markazū’t-turās li-l-barmajiyyāt, 2013.
• Ibn Saʻd, Abū ʻAbd Allāh Muḥammad ibn Saʻd ibn Manīʻ al-Hāshimī bālwlāʼ al-Baṣrī. al-Ṭabaqāt al-kabīr. Critical ed. ʻAlī Muḥammad ʻUmar. 11 Volumes. al-Qāhirah: Maktabat al-Khānjī, 1421/2001.
• Ibrahim, Yasri. “نحو تحديد منهجي لعلم السيرة النبوية الكاملة”. Almahajja (29 May 2022), Issue: 434. http://almahajjafes.net/.
• Jarrar, Maher. “al-Maghāzī wa al-siyar fī al-Andalus: dirāsah fī Taṭawwur Mafhūm al-jihād”. From Baghdad to Beirut: Arab and Islamic Studies in Honor of John J. Donohue S.j. Critical ed. Leslie Tramontini - Chibli Mallat. Beirut: Ergon Verlag Würzburg İn Kommission, 2007, 29-56.
• Jarrar, Maher. “Maghazi”. Muḥammad in History, Thought, and Culture: An Encyclopedia of the Prophet of God, 1 vols. ed. Coeli Fitzpatrick- Adam Hani Walker. Santa Barbara: ABC-CLIO, 2014. 349-354.
• Jarrar, Maher. “Sira”. Muḥammad in History, Thought, and Culture: An Encyclopedia of the Prophet of God, 2 vols. ed. Coeli Fitzpatrick- Adam Hani Walker. Santa Barbara: ABC-CLIO, 2014. 568-573.
• Jarrar, Maher. Die Prophetenbiographie im islamischen Spanien: ein Beitrag zur Überlieferungs- und Redaktionsgeschichte. Frankfurt: Lang, 1989.
• al-Jurjānī, Abū Bakr ʻAbd al-Qāhir b. ʻAbd al-Raḥmān b. Muḥammad al-Fārisī al-Aṣl. Daraj al-Durar fī tafsīr al-āy wa-al-suwar. Critical ed. Walīd b. Aḥmad b. Sāliḥ al-Husayn- Iyād ʻAbd al-Laṭīf al-Qaysī. 4 Volumes. England: Majallat al-Ḥikmah, 1429/2008.
• al-Khushanī, Abū ʻAbd Allāh Muḥammad ibn al-Ḥārith al-Khushanī al-Qayrawānī al-Andalusī. Aḫbārü’l-fuḳahāʾ wa’l-muḥaddis̱în. Critical ed. Salim Mustafā Badrī. Beirut: Dār al-Kutub al-ʻIlmīyah, 1420/1999.
• Marín, Manuela. "Nomina de Sabios de al-Andalus". Estudios onomástico-biográficos de al-Andalus I. ed. Manuela Marín. 23-182. Madrid: Consejo Superior de Investigaciones Científicas, 1988.
• Molina, Luis "Lugares de destino de los viajes andalusíes en el Ta’rij de Ibn al-Faradi". In Estudios Onomástico-Biográficos de al-Andalus 1. ed. Manuela Marin. 585-610. Madrid: Departamento De Estudies Arabes, 1988.
• al-Munajjid, Ṣalāḥ al-Dīn b. ʻAbd Allāh. Mu’jam ma-ullifa hawl Rasul Allāh salla Allāhu ‘alayhi wa-sallam [The reference to books written on Prophet Mohammad]. Beirut: Dār al-Kitab al-Jadid, 1982.
• al-Nawawī, Abū Zakarīyā Muḥyī al-Dīn Yaḥyá ibn Sharaf al-Nawawī. Tahdhīb al-asmāʼ wa-al-lughāt. Critical ed. Maktab al-Buḥūth wa-al-Dirāsāt. 3 Volumes. Beirut: Dār al-Fikr, 1417/1996.
• Öz, Mustafa. “Meşhed”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Access 19 Janurary 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/meshed (19.01.2024).
• Öz, Şaban. İlk Siyer Kaynakları ve Müellifleri. Istanbul: Siyer Okulu Yayınları, 2023.
• al-Qaḍī ‘Iyāḍ, Abū al-Faḍl ʻIyāḍ ibn al-Yaḥṣubī al-Sabtī. al-Ghanīyah fī shuyūkh al-Qāḍī ʻIyāḍ. Critical ed. Māhir Zuhayr Jarrār. Beirut: Dār al-Gharb al-Islāmī, 1402/1982.
• al-Qaḍī ‘Iyāḍ, Abū al-Faḍl ʻIyāḍ ibn al-Yaḥṣubī al-Sabtī. Mashāriq al-anwār ʻalá ṣiḥāḥ al-Āthār. 2 Volumes. Tunisia: al-Maktabah al-ʻatīqah wa-Dār al-Turāth, 1398/1978.
• al-Qaḍī ‘Iyāḍ, Abū al-Faḍl ʻIyāḍ ibn al-Yaḥṣubī al-Sabtī. Tartīb al-madārik wa-taqrīb al-masālik. Critical ed. Ibn Tāwīt al-Ṭanjī et. al. 8 Volumes. al-Maghrib: Maṭbaʻat Faḍālah-al-Muḥammadīyah, 1385/1965.
• al-Sakhawī, Shams al-Din Abu al-Khayr Muhammad ibn Abdurrahman ibn Muhammad. Iʻlān bi-al-tawbīkh li-man Dhamm al-tārīkh. Critical ed. Franz Rosenthal. Translated from Ṣāliḥ Aḥmad al-ʻAlī. Beirut: Dār al-Kutub al-ʻIlmīyah, n.d.
• al-Sakhāwī, Shams al-Dīn Abū al-Khayr. Iʻlān bi-al-tawbīkh li-man Dhamm al-tārīkh. Critical ed. Franz Rosenthal, Translated from Ṣāliḥ Aḥmad al-ʻAlī. Beirut: Dār al-Kutub al-ʻIlmīyah, n.d.
• Sezgin, Fuat. Tārīkh al-Turāth al-ʻArabī [Geschichte des arabischen Schrifttums (GAS)]. Translated from: Maḥmūd Fahmī Ḥijāzī. 5 Volumes. al-Riyāḍ: Jāmiʻatay al-Imām Muḥammad wa-al-malik Saʻūd, 1991.
• Sibṭ Ibn al-Jawzī, Shams al-Dīn Abū al-Muẓaffar Yūsuf ibn qizʼūghly ibn ʻAbd Allāh. Mirʼāt al-Zamān fī tawārīkh al-aʻyān. Critical ed. Muḥammad Barakāt, et al. 23 Volumes. Dimashq: Dār al-Risālah al-ʻĀlamīyah, 1434/2013.
• Söylemez, Mehmet Mahfuz. “İslam Tarih Usulü”. İslam Tarih Usulü ve Kaynakları. ed. M. Mahfuz Söylemez. 2 Volumes. Ankara: Anakara Okulu Yayınları, 2023.
• al-Suhaylī, Abū al-Qāsim ʿAbd al-Raḥmān ibn ʿAbd Allāh ibn Aḥmad. al-Rawḍ al-Unuf fī Sharḥ al-Sīrah al-Nabawiyyah li-Ibn Hishām. Critical ed. ʿUmar ʿAbd al-Salām al-Salāmī. 7 Volumes. Beirut: Dār Iḥyāʾ al-Turāth al-ʿArabī, 1421/2000.
• Şulul, Kasım. Siyer Usûlü. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2019.
• al-Ṭabarī, Muḥammad ibn Jarīr ibn Yazīd ibn Kathīr ibn Ghālib al-Āmulī Abū Jaʻfar. Tārīkh al-Rusul wa-al-mulūk [The History of al-Ṭabarī]. 12 Volumes. Beirut: Dār al-Turāth, 1387/1967.
• ʿUqbah, Mūsā b. al-Maghāzī. Critical ed. Muḥammad al-Ṭabarānī. 3 Volumes. Kuwait, QSA, 2023.
• al-Wāḥidī, Abū al-Ḥasan ʻAlī b. Aḥmad b. Muḥammad b. ʻAlī al-Nīsābūrī. al-Maghāzī. Istanbul: Süleymaniye Library, Hekimoğlu Ali Paşa Collection, 804, 1a-351b.
• Wilson, G. G. “Grotius: Law of War and Peace”. The American Journal of International Law 35/2 (1941), 205-226.
• al-Zubaydī, Abū Bakr Muḥammad ibn al-Ḥasan al-Andalusī al-Ishbīlī. Ṭabaqāt al-naḥwīyīn wa al-lughawīyīn. Critical ed. Muḥammad Abū al-Faḍl Ibrāhīm. Cairo: Dār al-Maʻārif, 1954.