Cerrahî Yöntem Olarak Dağlama Tedavisi ve İlgili Rivayetlerin Tahlili

Yıl 2025, Sayı: 11, 41 - 56, 15.06.2025

Fatih Mehmet Yılmaz , Zehra Gençel Efe

https://doi.org/10.47169/samer.1626031

Öz

İnsan, yaratıldığı günden itibaren bazı hastalıklarla karşılaşmış ve bunların tedavisi için de farklı yöntemler uygulamıştır. Nitekim söz konusu usuller arasında vücudun belli bir yerine kızgın demirle damga vurmak, iltihaplı veya hastalıklı kısımları kurutmak, akan kanı durdurmak amacıyla kanayan yeri kızgın bir altın, gümüş, bakır, demir veya yakıcı bir başka madde ile yakmak anlamlarına gelen dağlama da yer almıştır. Bu uygulama tıp tarihine dair tüm kaynaklarda en eski ve en yaygın cerrahî yöntemlerle birlikte zikredilmiştir. Bu bağlamda Hipokrat’tan önceki dönemlerde Hint cerrahî okulu Susruta metinlerinde “Ateşle dağlama, ilaçla veya bıçakla şifa bulmayan hastalıkları iyi eder. Ateşin iyi ettiği hastalıklar asla nüksetmezler.” ifadeleri kullanılmış, Mısır tıbbında sözü edilen tedavinin önemine vurgu yapılmış; Kahun, Smith, Ebers, Hearst gibi günümüze kadar ulaşan papirüslerde apselerin boşaltılması ve tümörlerin kazınmasında, bıçak yerine dağlamanın kullanıldığı ifade edilmiştir. Aynı durum Yunan tıbbı için de söz konusu olmuş, “İlaçların iyi edemeyeceği hastalıkları demir, demirin iyi edemediğini ateş, ateşin iyi edemediğini ise artık hiçbir şey iyi edemez.” denmiştir. Eski Türklerde kanı durdurmak ve hastalıkları gidermenin yanında bedeni güçlendirmek için dağlama yöntemine başvurulmuş ve bu işlem, çeşmenin başından suyun kesilmesine benzetilmiştir. Resulullah (s.a.v.) da farklı hastalıklara tedavi amaçlı çeşitli yöntemler uygulanmasını salık vermiş bu doğrultuda tıbb-ı nebevî’de perhiz, hacamat, ameliyat, ilaç gibi uygulamalarla birlikte safran, tüberküloz, iltihap, kanın durdurulması ve damar hastalıkları gibi birçok rahatsızlığın tedavisinde dağlama kullanılmış ancak rivayetlerde sözü edilen yönteme dair birbiriyle ihtilaf arz edecek şekilde bu eylemi yasaklayan ve ona müsaade eden iki ayrı rivayet grubu nakledilmiştir. İşte bu çalışma böylesine kadim bir tıp geçmişi olan dağlama tedavisinin tarihi kaynaklarda ve nakillerdeki serencamını ortaya koymayı, ayrıca konuya dair serdedilen haberler arasındaki tearuzun giderilmesini hedeflemektedir.

Anahtar Kelimeler

Siyer , İslam Tarihi , Tıbb-ı Nebevî , Hastalık , Dağlama

Cauterization as a Surgical Method and an Analysis of Related Traditions

Öz

Since the day of creation, man has encountered some diseases and has applied different methods for their treatment. As a matter of fact, cauterisation, which means stamping a certain part of the body with a red-hot iron, drying the inflamed or diseased parts, burning the bleeding place with a red-hot gold, silver, copper, iron or other caustic substance in order to stop the flowing blood, was also included among these procedures. This practice is mentioned together with the oldest and most common surgical methods in all sources on the history of medicine. In this context, in the texts of the Indian surgical school Susruta in the periods before Hippocrates, ‘Cauterisation with fire cures diseases that cannot be cured by medicine or knife. The diseases cured by fire never relapse.’ The importance of this treatment was emphasised in Egyptian medicine; in papyri such as Kahun, Smith, Ebers, Hearst, which have survived to the present day, it was stated that cauterisation was used instead of a knife to drain abscesses and scrape tumours. The same was the case for Greek medicine, and it was said that ‘iron can cure what medicines cannot cure, fire can cure what iron cannot cure, and nothing can cure what fire cannot cure’. In the ancient Turks, cauterisation was used to stop the blood and eliminate diseases as well as to strengthen the body, and this process was likened to cutting off the water from the head of the fountain. The Prophet also recommended the application of various methods for the treatment of different diseases, and in this direction, along with practices such as abstinence, cupping, surgery, medication, saffron, tuberculosis, inflammation, blood stasis and vascular diseases, cauterisation was used in the treatment of many diseases such as vascular diseases, but there are two different groups of narrations that prohibit and allow this action in a way that contradicts each other in the narrations regarding the method mentioned in the narrations. This study includes the journey of the cauterisation treatment, which has such an ancient medical history, in historical sources and reports, and the elimination of the discrepancies between the reports on the subject.

Anahtar Kelimeler

Sirah , Islamic History , Prophetic Medicine , Illness , Cauterization

Kaynakça

• Abdürrezzâk es-San`ânî. el-Musannef. thk. Habîbürrahmân el-A`zamî. 11 Cilt. Hindistan: el-Meclisü’l-İlmî, 2. Basım, 1403/1983.
• Acar, H. Volkan. “Türk Halk Hekimliğinde Akupunktur Ve Bağlantılı Teknikler”, Lokman Hekim Dergisi - Lokman Hekim Journal, 2016; 6(1):10-18.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Hanbel b. Hilâl b. Esed eş-Şeybânî. el-Müsned. 6 Cilt. Kâhire: Müessesetü Kurtuba, ts.
• Atram, Fâtıma bnt. Sâlah b. Abdirrahman. “et-Tedâvî bi’l-key ma`nâhü, hükmühü, el-edilletü’l-vâridetü fîhi”. el-Âdâb, Suudi Arabistan, (2021), 47.
• Aynî, Ebû Muhammed Bedrüddîn Mahmûd b. Ahmed. Umdetü’l-kârî şerhu Sahîhi’l-Buhârî. 25 Cilt. yy.: Dâru’l-Fikr, ts.
• Aynî, Mahmûd b. Ahmed b. Mûsâ el-Ayıntâbî Bedrüddîn. Nuhabü’l-efkâr fî tenkîhi mebâni’l-ahbâr fî şerhi Meâni’l-âsâr. thk. Ebû Temîm Yâsir b. İbrâhîm. 20 Cilt Katar: Vizâratü’l-evkâf ve’ş-Şuûni’l-İslâmî, 1429/2008.
• Azîmâbâdî, Ebü’t-Tayyib Muhammed Şemsü’l-Hak. Avnü’l-ma`bûd şerhu Sünen-i Ebî Dâvûd. 14 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1410/1990.
• Azîzî, Ali b. Ahmed b. Nûriddîn b. Muhammed b. İbrâhîm. es-Sirâcü’l-münîr şerhu’l-Câmii’s-sağîr fî hadîsi’l-beşîri’n-nezîr. 4 Cilt. yy.: b.y., ts.
• Beyhakî, Ebû Bekir Ahmed b. Hüseyin. el-Câmi` li şuabi’l-îmân. 14 Cilt. Riyâd: Mektebetü’r-Reşîd, 1. Basım, 1423/2003.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl. el-Câmiu’l-müsned es-sahîhu’l-muhtasar min umûri Resûlillâhi ve sünenihî ve eyyâmihî. thk. Muhammed Züheyr b. Nâsır en-Nâsır. 9 Cilt. yy.: Dâru Tavkı’n-Necât, 1422.
• Ceran, Berat. Antik Mısır ve Eski Anadolu Uygarlıklarında Tıp, Konya: Selçuk Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2008.
• Cevâd Ali. el-Mufassal fî târîhi’l-arab kable’l-İslâm. 20 Cilt. Dâru’s-Sâkî, 4. Basım, 1422/2001.
• Dârimî, Ebû Muhammed Abdullah b. Abdirrahmân b. Fazl b. Berâm. Sünenü’d-Dârimî. thk. Hüseyin Selîm Esedü’d-Dârânî. 4 Cilt. Riyâd: Dâru’l-Muğnî, 2000/1421.
• Dols, Michael W. Mecnun Ortaçağ İslam Toplumunda Deli, İstanbul: Pinhan Yayıncılık, 2013.
• Durmuş, İlhami. “Türk Kültür Çevresinde Dağlama Geleneği”, Millî Folklor, 24/95 (2012), 114-121.
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. Eş`as b. İshâk es-Sicistânî. Kitâbü’s-Sünen. thk. Muhammed Avvâme. 6 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Reyyân, 2. Basım, 1425/2004.
• Ebü’l-Kâsım Zehravî, Kitab et-Tasrîf li men Acize an et-Ta’lif, çev. Esin Kâhya, Ankara: Ankara Nobel Tıp Kitabevleri, 2019.
• Ensârî, Ebû Yahyâ Zekeriyyâ. Minhatü’l-bârî bi şerhi Sahîhi’l-Buhârî. thk. Süleymân b. Dürey` el-Âzimî. 10 Cilt. Suudi Arabistan: Mektebetü’r-Rüşd, 1. Basım, 1426/2005.
• Hamza Muhammed Kâsım. Menâru’l-kârî şerhu muhtasarı Sahîhi’l-Buhârî. 5 Cilt. Beyrut: Mektebetü Dâri’l-Beyân, 1410/1990.
• Hattâbî, Ebû Süleymân Hamd b. Muhammed b. İbrâhîm. Meâlimü’s-sünen. 4 Cilt. Haleb: el-Matbaatü’l-İlmiyye, 1. Basım, 1352/1934.
• İbn Ebî Şeybe, Ebû Bekir Abdullâh b. Muhammed. el-Kitâbü’l-Musannef fi’l-ehâdîs ve’l-âsâr. thk. Kemâl Yûsuf el-Hût. 7 Cilt. Beyrut: Dâru’t-Tâc, 1409/1989.
• İbn Ebî Usaybia, Uyunu’l-enbâ fî tabakâti’l-etıbba. Beyrut: Daru’l-Kütübü’l-ilmiyye, 1998.
• İbn Hacer, Ahmed b. Ali b. Hacer el-Askalânî. Fethu’l-bârî bi şerhi Sahîhi’l-İmâm Ebî Abdillâh Muhammed b. İsmâîl el-Buhârî. 13 Cilt. yy.: el-Mektebetü’s-Selefiyye, ts.
• İbn Kayyim el-Cevziyye, Ebû Abdillah Muhammed b. Ebî Bekr ez-Züraî ed-Dımeşkî. Zâdü’l-meâd fî hedyi hayri’l-ibâd. thk. Şuayb el-Arnaûd - Abdülkâdir el-Arnaûd. 6 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 3. Basım, 1418/1997.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim. Te’vilü muhtelifü’l-hadîs. thk. Muhammed Muhyiddîn el-Esfar. Beyrut: el-Mektebetü’l-İslâmî, 2. Basım, 1419/1999.
• İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd el-Kazvînî. Sünen-i İbn Mâce. thk. Şuayb el-Arnaûd vd. 5 Cilt. Dımeşk: Dâru’r-Risâleti’l-Âlemiyye, 1430/2009.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem. Lisânü’l-arab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, ts.
• İbn Sa`d, Ahmed b. Sa`d b. Menî`. et-Tabakâtü’l-kübrâ. thk. Muhammed Abdülkâdir Atâ. 9 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. Basım, 1418/1997.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’s-Seâdât Mecdüddîn el-Mübârek b. Muhammed el-Cezerî. en-Nihâye fî garîbi’l-hadîs ve’l-eser. thk. Mahmûd Muhammed et-Tanâhî - Tâhir Ahmed ez-Zâvî. 5 Cilt. yy.: el-Mektebetü’l-İslâmî, 1. Basım, 1383/1963.
• İbrahim b. Abdullah, Alâim-i Cerrâhîn, ed. Mehmet Gürlek, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu, 2016.
• Karadavi, Yusuf. Bilgi ve Medeniyet Kaynağı Sünnet. çev. Özcan Hıdır. İstanbul: Nida Yayınları, 1. Basım, 2012.
• Komisyon. Hadislerle İslam. 7 Cilt. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1. Basım, 2014.
• Loukas, Marios. “Anatomy In Ancient India: A Focus On The Susruta Samhita”, Journal of Anatomy a 2010 Anatomical Society of Great Britain and Ireland, 217 (2010), 646-650.
• Mağribî, Hüseyin b. Muhammed. el-Bedrü’t-temâm şerhu Bulûği’l-merâm. thk. Ali b. Abdillah ez-Zeyn. 10 Cilt. yy.: b.y., 1. Basım, 1428/2007.
• Mâlik b. Enes. el-Muvatta. thk. Muhmmed Fuad Abdülbâkî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsil’l-Arabî, 1406/1985.
• Mandaloğlu, Mehmet. Eski Türklerde Hastalıklar ve Tedavi Yöntemleri, Ankara: Orion Kitabevi, 2021.
• Mutlu, Gülseren. - Türkmen, Mehmet B. “Antik Kaynaklarda Kas İskelet Sistemi Hastalıklarına Tedavi Yaklaşımı”, Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 54 (2023), 165-180.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. Haccâc el-Kuşeyrî. el-Câmiu’s-sahîh. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• Nesâî, Abdurrahmân Ahmed b. Şuayb. el-Müctebâ. thk. Abdülfettâh Ebû Gudde. 9 Cilt. Haleb: Mektebetü’l-Matbûâti’l-İslâmiyye, ts.
• Rûyânî, Ebû Bekir Muhammed b. Hârûn. Müsnedü’r-Rûyânî. 3 Cilt. yy.: Mektebetü Kurtuba, 1. Basım, 1416/1995.
• San`ânî, Muhammed b. İsmâîl Emîr. et-Tenvîr şerhu’l-Câmii’s-sağîr. thk. Muhammed İshâk Muhammed İbrâhîm. 11 Cilt. Riyâd: Mektebetü Dâri’s-Selâm, 1432/2011.
• Şerefeddin Sabuncuoğlu. Cerrâhiyetü’l-Hâniyye, ed. İlter Uzel, 2. Baskı, Ankara: Türk Dil Kurumu, 2020.
• Taberânî, Ebü’l-Kâsım Süleymân b. Ahmed. el-Mu`cemü’l-kebîr. thk. Hamdî Abdülmecîd es-Selefî. 25 Cilt. Kâhire: Mektebetü İbn Teymiye, ts.
• Tahâvî, Ebû Ca`fer Ahmed b. Muhammed el-Ezdî. Şerhu meâni’l-âsâr. thk. Muhammed Züheyr en-Neccâr. 4 Cilt. Beyrut: b.y., 1. Basım, 1399/1979.
• Tîbî, Hüseyin b. Abdillah b. Muhammed. Şerhu’t-Tîbî alâ Mişkâti’l-mesâbîh. thk. Abdülhamîd Hindâvî. 12 Cilt. Riyâd: Mektebetü Nezzâr Mustafa el-Bâz, 1. Basım, 1417/1997.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre. el-Câmiu’s-sahîh. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. 5 Cilt. Mısır: Mektebetü ve Matbaatü Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 2. Basım, 1397/1977.
• Uğurlu, M. Cemil. “Hipokrat”, Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Mecmuası, 50/2 (1997), 67-78.
• Uveyd, Enes Hamd Abdülazîz. Esrâru’l-ilâc bi’l-key. yy.: b.y., 2. Basım, 1443/2022.
• Yılmaz, Fatih Mehmet. Sünnet Medeniyeti. Konya: Yediveren Kitap, 1. Basım, 2019.
• Yılmaz, Orhan. “Tıbb-ı Nebevî ve Bu Konudaki Bazı Hadislerin Değerlendirilmesi”, Bozok Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, (2017/2), 6/129.
• Yiğit, Ali - Yaşar, Aşkın. “On Beşinci Yüzyıla Ait Bir Baytarnamede At Hekimliğinde Koterizasyon”, Lokman Hekim Journal, 3/3 (2013), 30-37.
• Yurtgezer, Tarık. “Ebü’l-Kasım Zehravî ve Sabuncuoğlu’nda Bir Cerrahi Teknik Olarak Dağlama”, Bilim Tarihi Aylık Dergisi, 14 (Aralık 1992), 11.