TÜRK KÜLTÜR VE SANATI’NDA MEHMED SİYAH KALEM MİNYATÜRLERİNİ OLUŞTURAN PLASTİK ÖĞELERİN İNCELENMESİ

Yıl 2023, , 233 - 244, 15.06.2023

Muteber Burunsuz

https://doi.org/10.20488/sanattasarim.1313968

Öz

Orta Asya Türk Kültürü ve Türk Resim Sanatı açısından önemli bir yere sahip olan Mehmed Siyah Kalem’in
eserlerini XIV. ve XV. yüzyıllarda Maveraünnehir Türkistan’da oluşturduğu bilinmektedir. Mehmed Siyah
Kalem’in eserlerinden yaşadığı coğrafyanın kültürü, dönemi, bozkır ve göçebe yaşamı ile ilgili bilgi edinmek
mümkündür. Mehmed Siyah Kalem’in minyatürlerinde insan ve hayvan figürleri, figürlerin sınıfsal farklılıkları,
kıyafetler, objeler, aksesuarlar ve hikayeleştirilmiş sahnelerle karşılaşılmaktadır. Eserlerinin minyatürün
dışına taşan resimsel uygulamalar olduğu da dikkat çekmektedir. Orta Asya ve Şamanizme bağlı halkların
temsil edildiği resimlerde, şamanların mücadelesi, bozkır ve göçebe hayatına ilişkin gündelik sahnelerin, az
renkli, natüralist bir biçimde aktarıldığı görülmektedir. Araştırmada Mehmed Siyah Kalem’in Türk Kültür ve
Sanatı içerisindeki yerinin eserleri aracılığıyla çözümlenmesi, eserlerdeki kültürel ögelerin ise resmin plastik
elemanları çerçevesinde incelenmesi amaçlanmaktadır. Plastik öğeler içerisinde Mehmed Siyah Kalem’in
kullanmış olduğu renklere, anatomiye, hacimlendirme ve deformasyonlara değinilmektedir. Araştırmada
Mehmed Siyah Kalem’in Orta Asya kültürünü sanatına yansıttığı minyatürler oluşturduğu, minyatürlerdeki
figürlerde beden anatomisi ve kas yapılarının anatomik çözümlemesinde renklerin açık ve koyu değerlerine
yer verdiği izlenmektedir. Gündelik yaşam içerisindeki sahnelerin tiyatro sahnesi gibi izleyiciye sunulduğu,
figürlerin portrelerindeki duyguların ifadeci bir anlayışla aktarıldığı görülmektedir. Mehmed Siyah Kalem’in
minyatürlerinde Orta Asya ve Türk Kültürü’ne ait olan izler aracılığıyla, bozkır ve göçebe yaşamına tanıklık
edildiği sonucuna varılmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Türk Kültürü, Türk Resim Sanatı, Mehmed Siyah Kalem, Minyatür, Orta Asya

EXAMINATION OF THE PLASTIC ELEMENTS THAT MAKE UP MEHMED SİYAH KALEM MINIATURES IN TURKISH CULTURE AND ART

Öz

The works of Mehmed Siyah Kalem, which has an important place in terms of Central Asian Turkish Culture
and Turkish Painting Art, are in the XIV. and XV. It is known that it was formed in Transoxiana in the
centuries-old Turkestan. It is possible to obtain information about the culture, period, steppe and nomadic
life of the geography where he lived from the works of Mehmed Siyah Kalem. In the miniatures of Mehmed
Siyah Kalem, human and animal figures, class differences of the figures, clothes, objects, accessories and
narrated scenes are encountered. It is also noteworthy that his works are pictorial applications that go beyond
the miniature. In the paintings, in which Central Asia and the peoples of shamanism are represented, it is
seen that the daily scenes of the shamans’ struggle, steppe and nomadic life are conveyed in a less colorful and
naturalistic way. In the research, it is aimed to analyze the place of Mehmed Siyah Kalem in Turkish Culture
and Art through his works, and to examine the cultural elements in the works within the framework of the
plastic elements of the painting. Among the plastic items, the colors, anatomy, volume and deformations used
by Mehmed Siyah Kalem are mentioned. In the research, it is observed that Mehmed Siyah Kalem created
miniatures that reflected the Central Asian culture to his art, and included the light and dark values of colors
in the anatomical analysis of the body anatomy and muscle structures in the figures in the miniatures. It is
seen that the scenes in daily life are presented to the audience like the theater stage, and the emotions in the
portraits of the figures are conveyed with an expressive understanding. It is concluded that the steppe and
nomadic life is witnessed through traces of Central Asian and Turkish Culture in the miniatures of Mehmed
Siyah Kalem.

Anahtar Kelimeler

Turkish Culture, Turkish Painting Art, Mehmed Siyah Kalem, Miniature, Central Asia

Kaynakça

• Aksüt, F. (2019). Postyapısal Bağlamda Muhammed Siyah Kalem Minyatürleri. Yayımlanmamış Doktora Tezi. Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü.
• Başkan, S. (2009). Başlangıcından Cumhuriyet Dönemine Kadar Türklerde Resim. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları.
• Demirok, C. (2018). Mehmet Siyah Kalem Minyatürlerinin Göstergebilimsel Açıdan Analizi ve Plastik Göstergelerin Belirlenmesi. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Hatay: Mustafa Kemal Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Esin, E.(2019). Cinlere Ayna Tutan Nakkaş Mehmed Siyah Kalem. İstanbul: Kırmızı Kedi Yayınevi.
• Göktaş, Y. (2008). Siyah Kalem Minyatürlerinde Gündelik Yaşamın Bir Öğesi Olarak At Tasviri, 2153-(38A, 84A, 113A, 118B) Numaralı Albüm. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitü Dergisi, Cilt 12, Sayı 2, 143 – 156.
• Göktaş, Y. (2010). Topkapı Sarayı Müzesi, Hazine Kitaplığı, 2153, 88 Sayfasında, Mehmet Siyah Kalem’e Ait At Tasvirlerinin, Desen Özellikleri Açısından İncelenmesi. Sanat Dergisi, Cilt 0, Sayı 12, 113 – 116.
• İpşiroğlu, M. (2004). Bozkır Rüzgarı Siyah Kalem. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• İpşiroğlu, M. (1985). Bozkır Rüzgarı Siyah Kalem. İstanbul: Ada Yayınları (Görsel 3, s. 7).
• Gültepe, G. (2013). Muhammed Siyah Kalem’in Üslubu ve Gizemi. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Karamağaralı, B. (1981). Muhammed Siyah Kalem İmzalı Minyatürler Hakkında. Yıllık Araştırmalar Dergisi III, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Türk ve İslam Sanatları Tarihi Enstitüsü.
• Yetgin, A. (2013). Erol Akyavaş’ın Gelenekle Somutlaşan Resimlerinde Karşılaştırmalı Kompozisyon Çözümlemeleri. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Antalya: Akdeniz Üniversitesi, Güzel Sanatlar Enstitüsü.
• Wölfflin, H. (2015). Sanat Tarihinin Temel Kavramları. İstanbul: Hayalperest Yayınları.