GÖSTERGEBİLİM PERSPEKTİFİNDEN ALEVİ CEM RİTÜELLERİ İÇERİSİNDE BAĞLAMA

Yıl 2025, Sayı: 52, 141 - 153, 31.05.2025

Volkan Kaptan

https://doi.org/10.61742/sanatyazilari.1603045

Öz

Öz: Görünenin ötesinde gizlenen anlamların keşfedilmesine olanak sağlayan göstergebilim (semiyoloji, semiyotik) birçok disiplinde istifade edilen bir paradigmadır. Bu çerçevede sosyal bilimler perspektifinde göstergebilim, anlamlandırma sürecinde herhangi bir fenomene ait verilen mesajın şifrelerini çözmek üzerine kurgulanır. Göstergebilim perspektifine dayalı analizler yapılırken yazılı ve görsel öğeler; dil, din kültür gibi farklı değişkenlerle birlikte ele alınır. Kültürün bir parçası olarak müzik fenomeni özelinde ele alındığında gerek yazılı gerekse görsel öğeler birer gösterge mahiyeti taşır. Bu manada Türk müzik kültürü içerisinde Alevi cem ritüellerinde müziksel unsurlar özelinde başat konumda yer alan bağlama çalgısı bir gösterge niteliği taşır ve göstergebilim perspektifinde Ferdinand de Saussure’un deyimiyle temsil etme ve yerine geçme işlemini gerçekleştirir. Bu çalışmanın amacı cem ritüelleri içerisinde yer alan müziksel formların icrasında kullanılan bağlama çalgısının nasıl bir gösterge olduğunu ve bir gösterge olarak bağlama çalgısı üzerinden neyin gösteri-len olduğunu bulmaya yöneliktir. Bu doğrultuda araştırma nitel araştırma yöntemlerinden etnografik çalışma ve literatür tarama yöntemine dayanarak gerçekleştirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Müzik , Alevilik , Bağlama , Göstergebilim , Cem Ritüelleri

BAGLAMA WITHIN ALEVI CEM RITUALS FROM THE PERSPECTIVE OF SEMIOTICS

Öz

Semiotics, which allows the discovery of hidden meanings beyond the visible, is a paradigm used in many disciplines. In this context, from the perspective of social sciences, semiotics is designed to decipher the message of any phenomenon in the process of meaning. While making analyzes based on semiotics perspective, written and visual elements; It is considered together with different variables such as language, religion and culture. When considered specifically the phenomenon of music as a part of culture, musical elements in different communities serve as indicators on the axis of the aforementioned components. The baglama instrument, which has a dominant position in terms of musical elements in Alevi cem rituals in Turkish musical culture, has the quality of a sign and, in the perspective of semiotics, performs the process of representing and replacing, in the words of Ferdinand de Saussure. The aim of this study is to find out what kind of a sign the baglama instrument used in the performance of musical forms in the cem rituals is and what is signified through the baglama instrument as a sign. In this direction, the research was carried out based on ethnographic study and literature review methods, which are qualitative research methods.

Anahtar Kelimeler

Müzik , Alevilik , Bağlama , Göstergebilim , Cem Ritüelleri

Kaynakça

• Ay, Resul. (2015). Erken Dönem Anadolu Sufiliği ve Halk İslam’ında Hulûlcü Yaklaşımlar ve Hulûl Anlayışının Farklı Tezahürleri. Bilig, 72, s. 1-24.
• Aydın, Erdoğan. (2018). Kimlik Mücadelesinde Alevilik. İstanbul: Literatür Yayınları.
• Bağçeci, F. S., Atıcı, M. Ş. (2022). Kentleşen Alevilik Değişen Cem Ritüelleri ve Müzik. Ankara: Anı Yayıncılık.
• Bakır, M. Riyat. (2003). Tasavvufi Bir Kavram Olarak Cem’ ve Bektaşilik’teki Yorumu. Ankara: Alternatif Yayınları.
• Benli, Yusuf. (2019). Alevi Kültürel Kimliğinde Bağlamanın Yeri ve Önemi, Turkish Studies - Social Sciences, 14/5, s. 2069-2084.
• Benli, Yusuf. (2023). Alevi-Bektaşi Müziği ve Kültürünün Yaygınlaşmasında Bağlama’da İleri İcra Niteliğinin Etkisi, Motif Akademi Halkbilimi Dergisi, 16/44, s. 1701-1726.
• Berkeley, James. (2012). Insights in Linguistics and Semiotics: Semiotics of Discourse. New York: Peter Lang Pub-lishing Inc.
• Birdoğan, Nejat. (2015). Anadolu’nun Gizli Kültürü Alevilik. İstanbul: Kaynak Yayınları.
• Boztaş, Ekin. (2017). Organ Bağışı Temalı Sosyal Afiş Tasarımlarının Göstergebilim Yöntemi ile Analizi. İdil, 6/37, s. 2521-2542.
• Civelek M., Türkay, O. (2020). Göstergebilimin Kuramsal Açıdan İncelenmesine Yönelik Bir Araştırma. Alanya Aka-demik Bakış, 4/3, s. 771-787.
• Çeken, B., Arslan, A. A. (2016). İmgelerin Göstergebilimsel Çözümlemesi “Film Afişi Örneği”. Bayburt Eğitim Fakül-tesi Dergisi, 11/2, s. 507-517.
• Çiçek, Mehmet. (2016). Semiyoloji ve Semiyotik Üzerine Düşünceler. The Turkish Online Journal of Design, Art and Communication–TOJDAC, 6/2, s. 137-147.
• Değerli, A. Simla. (2021). Göstergebilimsel Çözümleme Yöntemi ile Sosyal Ağ Konulu Afişlerin İncelenmesi. Asya Studies, 5/18, s. 179-188.
• Düzenli, Pehlul. (2011). Osmanlı Fetvalarında Müzik, Din ve Hayat. İstanbul Müftülüğü Dergisi, 14, s. 84-87.
• Eke, Metin. (2013). Turna Sembolünün Türkülerde ve “Gine Dertli İniliyorsun” Ezgisindeki İfadesi. Motif Akademi Halkbilimi Dergisi, 6/11, s. 218-228.
• Erol, Ayhan. (2009). Müzik Üzerine Düşünmek. İstanbul: Bağlam Yayıncılık.
• Ersoy, İlhan. (2009). Türkiye'de Uluslaşma Sürecinde Bir Simge Olarak 'Bağlama’. Aynur Koçak (Haz.). Halk Müzi-ğinde Çalgılar Uluslararası Sempozyumu: 14-16 Aralık 2009-İstanbul: Bildiriler (s. 268-278). İstanbul: Motif Vakfı Yayınları İstanbul: Motif Vakfı Yayınları.
• Gökbel, Ahmet. (2019). Ansiklopedik Alevi Bektaşi Terimleri Sözlüğü. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları.
• Guiraud, Pierre. (2016). Göstergebilim, (M. Yalçın, Çev.). Ankara: İmge Kitabevi.
• Güneş, Deniz. (2014). Alevi-Bektaşi Kültürel Kimliğinin İfadesinde Müzik, Zâkir ve Bağlamanın Rolü. Hünkâr Alevilik Bektaşilik Akademik Araştırmalar Dergisi, 1/2, s. 55-67.
• İlkdoğan, Haldun. (2017). Göstergenin Toplum Düzlemindeki Yeri: Toplumsal Göstergebilim. İdil Dergisi, 39, s.3147-3164.
• Kabaağaç, S., Alova, E. (1995). Latince-Türkçe Sözlük. İstanbul: Sosyal Yayınlar.
• Kurt, Necdet. (2015). Alevi-Bektaşi Cemlerinde “Deste Bağlama” Geleneği ve “Bağlama” Adının Kaynağı. EÜ Dev-let Türk Musikisi Konservatuvarı Dergisi, 7, s. 43-62.
• Kurt, Necdet. (2018). Alevi Erkânında Zakir ve Bağlama, Orhan Kurtoğlu, Çamkara Erginer (Haz.). V. Uluslararası Alevilik ve Bektaşilik Sempozyumu: 18-20 Ekim 2018-Ankara: Bildiriler (s. 121-136). Ankara: Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi Türk Kültürü Açısından Hacı Bektaş-ı Veli Araştırmaları ve Uygulama ve Araştırma Merkezi.
• Kurubaş, Burak. (2020). Geçmişten Günümüze Bağlama İcracılığı ve Bağlama İcrasının Değişim Süreci. (Yayımlan-mamış Doktora Tezi), Gazi Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü, Ankara.
• Markoff, İrene. (1986). The Role of Expressive Culture in the Demystification of a Secret Sect of Islam. Word of Music, 28/3, s. 42-56.
• Massicard, Elise. (2007). Türkiye’den Avrupa’ya Alevi Hareketinin Siyasallaşması. (A. Berkay, Çev.). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Melikoff, İrene. (1999). Alevî-Bektaşîliğin Tarihî Kökenleri Bektaşî-Kızılbaş (Alevî) Bölünmesi ve Neticeleri. İsmail Kurt, Seyid Ali Tüz (Haz.). Tarihi ve Kültürel Boyutlarıyla Türkiye’de Alevîler Bektaşîler Nusayrîler, s. 17-23. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Memmedli, İlhame. (2009). Türkiye ve Azerbaycan Müziğinde Bağlama ile Saz’ın Yeri ve Önemi, Aynur Koçak (Haz.). Halk Müziğinde Çalgılar Uluslararası Sempozyumu: 14-16 Aralık 2009-İstanbul: Bildiriler (s. 416-420). İs-tanbul: Motif Vakfı Yayınları.
• Mutlu, Erol. (1995). İletişim Sözlüğü. Ankara: Ark Yayınevi.
• Özdek, Attila. (2019). Bağlama/Saz ve Ailesi. F. G. Vural, T. Vural (Ed.). Türk Mûsikîsi Atlası 2, s. 367-397, Ankara: Yeni Türkiye Stratejik Araştırma Merkezi.
• Özmakas, Utku. (2009). Charls Sanders Peirce’in Gösterge Kavramı. Uşak Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 2/1, s. 32-45.
• Özmenteş, Gökmen. (2019). Popüler Müzikte Metinlerarası ve Göstergebilim Tabanlı Bir Analiz Modeli, Çağhan Adar (Haz.). İnsan Yaşamında Müzik X. Uluslararası Hisarlı Ahmet Sempozyumu: 25-27 Nisan 2019-Afyon Bildiriler (s. 176-190). Afyon: Afyon Kocatepe Üniversitesi.
• Öztürk, O.M. (2005). Bağlama-Benzeri Çalgılarda Gözlenen Kimi Ortak Nitelikler ve Kısa Bir Tarihçe. Hüseyin Kara-baba (Ed.). Nefesi Bağlama Tarihçesi. Ankara: Yurtrenkleri Yayınevi (s. 15-23).
• Rifat, Mehmet. (2009). Göstergebilimin ABC’si. İstanbul: Say Yayınları.
• Sayan, Ümit. (2011). Millî Eğitim Bakanlığı Halk Eğitim Merkezleri 100 Saatlik Temel Bağlama ve 150 Saatlik İleri Düzey Bağlama Kursunun Ünitelendirilmiş Yıllık Planının Değerlendirilmesi, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Haliç Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Saygılı, A. Haydar. (2015). Kızılbaş Alevi Rönesansı. İstanbul: Ceylan Yayınları.
• Sığırcı, İlhami. (2017). Göstergebilim Uygulamaları, Metinleri, Görselleri, Sanat Yapıtlarını ve Olayları Okuma. Anka-ra: Seçkin Akademik ve Mesleki Yapımlar.
• Uyanık, Didem. (2021). Jean-Jacques Nattıez’nin Müzikal Göstergebilim Yaklaşımının Uygulanabilirliği, Porte Aka-demik Müzik ve Dans Araştırmaları Dergisi, 21, s. 39-49.
• Ünal, M. Fatih. (2016). Göstergebilimin Serüveni. Mütefekkir Aksaray Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi Dergisi, 3/6, s. 379-398.
• Yazıcı, Mehmet. (2014). Alevilik: Alevi Deyişlerinin ve Gülbanklarının Sosyolojik Analizi. İstanbul: Çıra Yayınları.
• Yıldırım, Rıza. (2012). Geleneksel Alevilikten Modern Aleviliğe: Tarihsel Bir Dönüşümün Ana Eksenleri. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 62, s. 135-162.
• Yıldırım, Rıza. (2021). Geleneksel Alevilik İnanç, İbadet, Kurumlar, Toplumsal Yapı, Kolektif Bellek. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Yılmaz, Hulusi. (2024). Geleneksel Alevilikte Tanrı Algısı ve Gnostik Temelleri. Adıyaman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 47, s. 535-574.