Erzurum’daki Tarihî Yapılarda Astronominin İzleri

Yıl 2022, Sayı: 40, 102 - 114, 31.10.2022

Ahmet Polatoğlu Selahattin Polatoğlu Ömer Faruk Akbaş

Öz

Modern öncesi dönemde astronomi (ilm-i nücûm, ilm-i hey’e), matematik (riyâziyyât) ve geometri
(hendese) gibi alanlar birbiri ile neredeyse ayrılamayacak derecede iç içe olan disiplinlerdir. İnsanlar
hayatın birçok alanında astronominin verilerine ihtiyaç duymuştur. Zamanın daha iyi kullanılabilmesi
adına ölçülmesi, mevsimlere bağlı hava değişikliklerinin tahmin edilmesi, ibadetlerin vaktinin
bilinmesi ve gök cisimlerinin konumlarından yararlanarak yön bulma gibi birçok konuda astronomiye
müracaat edilmiştir. Bununla birlikte gök cisimlerinin hareketlerinin insan üzerindeki etkileri
de sürekli merak konusu olmuştur. Astronomi, teknik bilgiler sunmasının yanı sıra sanatsal özelliklere
de sahiptir. Mimari yapıların geometrisi, pratik kullanımları, estetik boyutlarıyla astronominin
izleri cami, minare, medrese, han, hamam, kümbet, köprü, kule ve kale gibi tarihî eserlerde kendini
göstermektedir. Bu çalışmada, Erzurum şehir merkezinde yer alan Saltuklu, Selçuklu, İlhanlı ve
Osmanlı dönemlerine ait tarihî kale, medrese, cami ve minareler incelenip fotoğraflanarak takvim
ve güneş saati gibi astronomi ile ilgili öğelerin ve çalışmaların izleri araştırılmıştır. Ayrıca eskiden
var olup da günümüze kadar ulaşamayan muvakkithâne gibi yapılara değinilmiştir. Astronomi
eskiden mimari yapılarda dahi etkisini göstermiştir. Günümüzde astronomi ile insanlık arasında
bulunması gereken konumu tartışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Astronomi, Erzurum, İslam Medeniyeti, İslam Mimarisi

Traces of Astronomy in Historical Buildings of Erzurum

Öz

In the pre-modern period, fields such as astronomy, mathematics, and geometry were disciplines
that were almost inseparably intertwined. People needed the data of astronomy in many areas
of life. Astronomy has been applied in many subjects such as measuring time for better use, seasonal
weather changes forecast, knowing the time of worship, and finding directions by using
positions of celestial bodies. However, the effects of the movements of astronomical objects on
humans have always been a matter of curiosity. Astronomy has artistic features as well as provide
technical information. The traces of astronomy with its geometry, practical use, and aesthetic
dimensions of architectural structures are evident in historical works such as mosques, minarets,
madrasahs, inn, baths, cupolas (gonbad), bridges, towers, and castles. In this study, the traces of
astronomical elements such as calendar and sundial were investigated by examining and photographing
the historical castles, cupolas, madrasahs, mosques, and minarets from the Saltukids,
Seljuks, Ilkhanids, and Ottoman periods in the center of Erzurum. In addition, structures such as
the timekeepers house, which existed in the past but did not survive until today, were examined.
Astronomy has shown its effect even in architectural structures in the past. Today, the position
that should be between astronomy and humanity is discussed.

Anahtar Kelimeler

Astronomy, Erzurum, Islamic architecture

Kaynakça

• Acun, H. (2018). Osmanlı İmparatorluğu saat kuleleri. Atatürk Kültür Merkezi.
• Al-Sufi, A. (1300). Suwar al-Kawakib al-Thabitah. Library of Congress.
• Al-Sufi, A. (1300). Kitâbu’s-Suver’de geçen Lir Takımyıldızı (Silyak) [Çizim]. Suwar al-Kawakib al-Thabitah. Library of Congress.
• Akbaş, Ö. F. (2021). Çifte Minareli Medrese. [Fotoğraf]. Ömer Faruk Akbaş Kişisel Arşivi.
• Akbaş, Ö. F. (2021). Çifte Minareli Medrese’nin ana kapısındaki motifler ve 12 küre. [Fotoğraf]. Ömer Faruk Akbaş Kişisel Arşivi.
• Akbaş, Ö. F. (2021). Çifte Minareli Medrese’nin ön cephesindeki işlemeler. [Fotoğraf]. Ömer Faruk Akbaş Kişisel Arşivi.
• Akbaş, Ö. F. (2021). Emîr Saltuk Kümbeti’nde ejder, fare, kartal ve tavşan motifleri. [Fotoğraf]. Ömer Faruk Akbaş Kişisel Arşivi.
• Akbaş, Ö. F. (2021). Emîr Saltuk Kümbeti’ndeki boğa, lir takımyıldızı, bitki motifi ve kartal başlı aslan griffonu. [Fotoğraf]. Ömer Faruk Akbaş Kişisel Arşivi.
• Akbaş, Ö. F. (2021). Erzurum Kalesindeki Tepsi Minare/Saat Kulesi. [Fotoğraf]. Ömer Faruk Akbaş Kişisel Arşivi.
• Akbaş, Ö. F. (2021). Şeyhler Camii Minaresindeki güneş saati. [Fotoğraf]. Ömer Faruk Akbaş Kişisel Arşivi.
• Akbaş, Ö. F. (2021). Şeyhler Camii. [Fotoğraf]. Ömer Faruk Akbaş Kişisel Arşivi.
• Akbaş, Ö. F. (2021). Ulu Camii Mihrabı ve fil gözleri. [Fotoğraf]. Ömer Faruk Akbaş Kişisel Arşivi.
• Akbaş, Ö. F. (2021). Üç kümbetler. [Fotoğraf]. Ömer Faruk Akbaş Kişisel Arşivi.
• Akbaş, Ö. F. (2021). Yakutiye Medresesi kapısındaki aslan, kartal ve hayat ağacı. [Fotoğraf]. Ömer Faruk Akbaş Kişisel Arşivi.
• Akbaş, Ö. F. (2021). Yakutiye Medresesi’nde sergilenen Rub’u Tahtası ve Sinüs Kadranı. [Fotoğraf]. Ömer Faruk Akbaş Kişisel Arşivi.
• Aydüz, D. (2006). Muvakkithâne. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm ansiklopedisi C. 31 (ss. 413-415) içinde. TDV Yayınları.
• Aydüz, D. (2007). Rasathane. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm ansiklopedisi C. 34 (ss. 456-458) içinde. TDV Yayınları.
• Beygu, A. Ş. (1936). Erzurum: Tarihi, anıtları, kitabeleri. Bozkurt Basımevi.
• Bir, A., & Kaçar, M. (2012). Usturlap. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm ansiklopedisi C. 42 (ss. 195-198) içinde. TDV Yayınları.
• Blessing, P. (2020). Moğol Fethinden sonra Anadolu’nun yeniden inşası: Rum diyarında İslamî mimari, 1240–1330. Merve Özkılıç (Çev.). Koç Üniversitesi Yayınları.
• Burckhardt, T. (2018). Muhyiddin İbn Arabî’nin mistik astrolojisi Mehmed Temelli (Çev.). Verka Yayınları.
• Cevdet Paşa, A. (1996). Takvimü’l-Edvâr (Takvimler). Remzi Demir & Yavuz Unat (Haz.). Gündoğan Yayınları.
• Çağrıcı, M. (2000). İbrâhim Hakkı Erzurûmî. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm ansiklopedisi C. 21 (ss. 305-311) içinde. TDV Yayınları.
• Çam, N. (1990). Osmanlı güneş saatleri. Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Çaycı, A. (2019). Anadolu Selçuklu sanatında gezegen ve burç tasvirleri. Palet Yayınları.
• Dayıoğlu, S. (2010). İstanbul muvakkithaneleri. İBB Kültür A.Ş. Yayınları.
• Denknalbant, A. (2012). Üç kümbetler. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm ansiklopedisi C. 42 (ss. 276-277) içinde. TDV Yayınları.
• Eliade, M. (2018). Şamanizm İsmet Birkan (Çev.) İmge Kitabevi Yayınları.
• Eminoğlu, M. (1991). Osmanlı vesikalarını okumaya giriş. TDV Yayınları.
• Erzurumlu İbrahim Hakkı (2015). Mârifetnâme. Durali Yılmaz (Haz.). Ataç Yayınları.
• Erzurum Portalı. (2021, 2 Aralık). Lalapaşa Camii ve çevresi (1920’ler). https ://er zurum porta li.co m/shf /1910 /Erzu rum-L alapa sa-Ca mi-Oz ellik leri
• Esin, E. (1972). Kün-Ay. VII. Türk Tarih Kongresi Bildirisi C. 1 (ss. 313-359) içinde.
• Fazlıoğlu, Ş. (2005). Ta‘lîm ile irşâd arasında Erzurumlu İbrahim Hakkı’nın medrese ders müfredatı. Dîvân İlmî Araştırmalar, 18, 115–173.
• Güleç, Ç. (2018). Coğrafya eğitiminde mitolojinin kullanılması. Eğitim ve Toplum Araştırmaları Dergisi, 15, 162–179.
• Gündoğdu, H. (1992). Erzurum Lala Paşa Külliyesi. Kültür Bakanlığı.
• Hill, D. R. (2010). Gökyüzü ve bilim tarihi. Atilla Bir & Mustafa Kaçar (Çev.). Boyut Yayın Grubu.
• İzgi, C. (2019). Osmanlı Medreselerinde ilim. Küre Yayınları.
• Karamağaralı, H. (1981). Erzurum Ulu Camii. Yıllık Araştırmalar Dergisi, 3, 137–178.
• Küçük, C. (1995). Erzurum. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm ansiklopedisi C. 11 (ss. 321-329) içinde. TDV Yayınları.
• Küçükuğurlu, M. (2020). Erzurum camileri, medreseleri ve kütüphaneleri. Çizgi Kitabevi.
• Okuryazarım. (2022, 19 Mart). Yakutiye Medresesi. [Fotoğraf]. https ://ok uryaz arim. com/w p-con tent/ uploa ds/20 16/12 /Erzu rum-Y akuti ye-Me drese si.jp g
• Özaydın, A. (2009). Saltuklular. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm ansiklopedisi C. 36 (ss. 54-56) içinde. TDV Yayınları.
• Özdemir, G. (2021). Yakutiye Medreseleri ile ilgili bazı tespitler. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 25(2), 507–529.
• Özkan, H. (2010). Erzurum Şeyhler Külliyesi. Kafkas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitü Dergisi, 6, 69–88.
• Polatoğlu, A. (2019). Astronomi ve astrofiziğe giriş. Cinius Yayınları.
• Sağlam, T. & Yurttaş, H. (2020). Geleneksel Erzurum evlerinin istatistiki veri analizi. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 67, 421–458.
• Sağlam, T. (2021). Bir caddenin oluşum evreleri: Erzurum Cumhuriyet Caddesi. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 25(3), 1171–1199.
• Sümer, F. (2015). Selçuklular devrinde Doğu Anadolu’da Türk Beylikleri. Türk Tarih Kurumu.
• Taş, İ. (1999). İslam felsefesinin teşekkülüne katkıları açısından İslam Öncesi Türk düşüncesinde kozmolojik ve kozmogonik meseleler [Doktora Tezi, Selçuk Üniversitesi].
• T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı. (2021, 2 Aralık). Saat kulesi değil, Tepsi Minare.
• https ://er zurum .ktb. gov.t r/TR- 29080 8/saa t-kul esi-d egil- te p si - m i na re.ht ml
• Tuncer, O. C. (1986). Anadolu kümbetleri: Selçuklu dönemi. Güven Matbaası.
• Turan, O. (2013). Doğu Anadolu Türk Devletleri tarihi. Ötüken Neşriyat.
• Türk Tarih Kurumu. (2021, 5 Aralık). Tarih Çevirme Kılavuzu. https: //www . ttk. gov.t r/tar ih-ce virme -kila vuzu/
• Uluğ Bey. (2012). Zîc-i Uluğ Bey. Mustafa Kaçar & Atilla Bir (Çev.). Kültür ve Turizm Bakanlığı.
• Üçer, M. (2019). Filiz Bengi’nin yorumuyla Yakutiye Medresesi hayat ağacı. [Resim]. A. Süheyl Ünver sanat atölyesi yorumuyla Türk Kültürü ve sanatında hayat ağacı. Atatürk Kültür Merkezi.
• Üçer, M. (2019). Filiz Bengi’nin yorumuyla Çifte Minareli Medrese’deki ejderli hayat ağacı. [Resim]. A. Süheyl Ünver sanat atölyesi yorumuyla Türk Kültürü ve sanatında hayat ağacı. Atatürk Kültür Merkezi.
• Üçer, M. (2019). A. Süheyl Ünver sanat atölyesi yorumuyla Türk Kültürü ve sanatında hayat ağacı. Atatürk Kültür Merkezi.
• Ünal, H. R. (1992). Erzurum Yakutiye Medresesi. Kültür Bakanlığı.
• Vikipedi. (2021, 7 Aralık). Ulu Camii fil gözleri dıştan görünümü [Fotoğraf]. https ://tr .wiki pedia .org/ wiki/ Dosya :Erzu rum_U lu_Ca mii_K ırlan gıç_K ubbe_ ve_Fi l_göz ü_pen cerel erin_ dış_g örünü mü.jp g
• Yavaş, D. (1993). Çifte Minareli Medrese. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi C. 8 (ss. 311-312) içinde. TDV Yayınları.
• Yurttaş, H. (2001). Erzurum Ulu Camii’ne ait yeni bir kitabe ve yapı hakkında bazı düşünceler. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 17, 191–207.
• Zaman, M., Sevindi, C. & Birinci, S. (2018). Tarihi yolların buluştuğu Erzurum şehrindeki beşerî turistik eserler. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 22, 581–601.