DİYARBAKIR SURLARINDA YENİ FİGÜRLÜ KOMPOZİSYONUN İKONOGRAFİK YORUMLARI

Yıl 2024, Sayı: 43, 84 - 93, 26.03.2024

Sahure Yariş

Öz

Diyarbakır, Güneydoğu Anadolu’nun en büyük şehirlerinden biridir. Ticaret yolları üzerinde olması ve jeolojik bakımdan önem taşıması kentin tarih boyunca devamlı bir yerleşim yeri olarak kullanılmasına zemin hazırlamıştır. Birçok medeniyetin hüküm sürdüğü kentte tarihi eserler yer almaktadır. Bu eserler üzerinde işlenen geometrik, bitkisel ve figüratif süslemeler işlendiği dönemin sanat ve kültürel gelişimini yansıtmaktadır. Bu eserler içerisinde figüratif süslemeleri ile dikkat çeken yapılardan biri, kenti çepeçevre saran sur duvarlarıdır. Burçları, kapıları veya duvar yüzeylerinde işlenen figürler arasında güç, kuvvet ve hâkimiyet sembolleri ile bilinen kartal figürü önem taşımaktadır. Bu figür, kimi zaman tek kimi zaman ise bir kompozisyon içerisinde yapılmıştır. Bazı burçlarda taht sahnelerin en üst kısmında çift başlı, bazı burç veya kapılarda tek başlı olarak yer almaktadır.
Makalede 2022-2023 yılı içerisinde saha çalışmalarında İç Kale’nin Dicle Vadisi’ne bakan doğu yüzünde, Oğrun Kapısının solunda, sur duvarı üzerinde tek satırlık kitabe kuşağının başlangıç kısmında, dikdörtgen bir çerçeve içerisinde tespit ettiğimiz figürlü kompozisyon tanıtılmaya çalışılmıştır. Bu kompozisyonun işlendiği taşın yıpranmış olması kompozisyonun iki farklı yorumunun yapılmasına zemin hazırlamıştır. Birincisi anne kartal-yavru kartal; ikincisi ise kartal-tepeli toygar kuşunun mücadele sahnesidir.
Birinci yorumda anne kartal-yavru kartal vurgusu yapılıp savunma yapısında merhamet ve şefkat sembollerinin de işlenebileceği, dönemin padişahının vali olarak görevlendirdiği kişiyi kendi gücü altında korudu yorumu yapılmıştır. İkincisinde ise kartal-tepeli toygar kuşunun mücadele sahnesi olduğu ifade edilmiştir. Bu sahne ile padişahın gücünü, kuvvetini düşmanlarına göstermek istemesi olarak yorumlanmıştı

Anahtar Kelimeler

Diyarbakır, sur duvarları, süsleme, figür, ikonografi, kartal, tepeli toygar

Kaynakça

• Akbulut, İ. (1998). Diyarbakır. Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi Yayınları.
• Alptekin, C. (1991). Artuklular. TDV İslam ansiklopedisi, C.III, İstanbul, 415-418.
• Arık, R. (2000). Kubad Abad Selçuklu saray ve çinileri. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Arslan Kalay, H. & Yıldız, S. (2017). Akdamar Anıt Müzesi’nin (Kilisesi) tarihsel süreçleri ve kültürel miras turizmi açısından önemi. Bitlis Eren Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, C.6, S.1, 121-136.
• Beysanoğlu, Ş. (1995). Diyarbakır tarihine kısa bir bakış. Kültür ve Sanat, S. 28, Ankara.
• Beysanoğlu, Ş. (1996). Anıtları ve kitabeleriyle Diyarbakır tarihi. C.I, Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi Yayınları.
• Beysanoğlu, Ş. (1999). Kuruluşundan günümüze kadar Diyarbakır tarihi. Diyarbakır Müze Şehir, İstanbul, 38-80.
• Boran, A. & Aykaç, R. (2019). Yeni araştırmalar bağlamında Diyarbakır Kalesi. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S. 42, Konya, s. 273-282.
• Büyük Selçuklu Mirası Müzeler, C.1, (Editörler O. Eravşar, H. Karpuz, İ. Dıvarcı, A. Kuş, F. Şimşek), 2014, s. 67-78, Kristal Matbaacılık San. Tic. Ltd. Şti.
• Çelik, A. (2008). Sungurbey Camii (Niğde) doğu ve kuzey taç kapılarındaki figürlerin ikonografik değerlendirmesi. Sanat Dergisi, C.13, s. 1-16.
• Çevik, A. (2002). XII. Yüzyılda Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde bir Türkmen beyliği Yınaloğulları. Türkler, C. VI, Ankara, 491-495.
• Çoruhlu, Y. (2017). Türk mitolojisinin ana hatları. Kabalcı Yayıncılık.
• Darkot, B. (1945). Diyarbakır. TDV İslam ansiklopedisi, C. III, İstanbul, 601-626.
• Diğler, M. (2004). Diyarbakır’da Artuklu dönemine ait insan ve hayvan figürlerinin plastik öğeleri. I. Uluslararası Oğuzlardan Osmanlıya Diyarbakır Sempozyumu, Diyarbakır, 90.
• Diyarbakır Kültür Envanteri (Merkez) I, TC. Diyarbakır Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü Müze Müdürlüğü, 2009.
• Erdem, İ. (2002). Doğu Anadolu Türk devletleri. Genel Türk Tarihi, C.IV, Ankara, 80-130.
• Göyünç, N. (1969). Kanuni devri başlarında Güneydoğu Anadolu. Tarih Dergisi, S. 23, İstanbul, 61-74.
• Göyünç, N. (1994). Diyarbakır. TDV İslam ansiklopedisi, C. 9, İstanbul, 464-469.
• Güneş, Ö, Yeşil, A. & Öğreten, N. (2019). Hüsn ü Aşk’ta anlam çeşitliliği yönünden kuşlar. Rumeli’de Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, S.5, 239-260.
• Güzel, E. (2003). Van- Akdamar Kilisesi mimari süslemesine ikonografik bir yaklaşım. Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat tarihi Anabilim Dalı (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Hooke, S. H. (1993). Ortadoğu mitolojisi (Mezopotamya, Mısır, Filistin, Hiti, Musevi, Hristiyan Mitosları), İmge Kitabevi.
• İlhan, M. (2001). Artuklular ve siyasi faaliyetleri. I. Bütün Yönleriyle Diyarbakır Sempozyumu, Ankara, 113-141.
• İzgöer, A. Z. (1999). Diyarbakır salnameleri (1869-1905), C.3, İstanbul.
• Karaarslan, N. Ü. (1997). Hamdaniler. TDV İslam ansiklopedisi, C. XIII, İstanbul, 446-447.
• Kuruyazıcı, H. Diyarbakır. Eczacıbaşı sanat ansiklopedisi, C.I, İstanbul, 461.
• Mercin, L. (2004). Diyarbakır’daki geleneksel Türk el sanatları örneklerinden taş işçiliği üzerine incelemeler. I. Uluslararası Oğuzlardan Osmanlıya Diyarbakır Sempozyumu, Diyarbakır, 122.
• Onay, A. T. (1996). Eski Türk edebiyatında mazmunlar. Milli Eğitim Basımevi.
• Öney, G. (1972). Anadolu Selçuk mimarisinde avcı kuşlar, tek ve çift başlı kartal. Malazgirt Armağanı, Ankara, 139-172.
• Öney, G. (1984). Gazneli Saray süslemelerinin Anadolu Selçuklu saray süslemelerine akisleri. Arkeoloji ve Sanat Tarihi Dergisi, C. III, İzmir, 127-130.
• Özgan, R. (2020). Antik Çağ’dan günümüze çift başlı kartal: Anlamı, Yorumu ve Propagandası. Anadolu Arkeolojisi Araştırmaları Dergisi, C.3, 98-125.
• Özkan, H. (2006). Tortum Haho (Hahuli) Manastırı ve Türk sanatıyla olan ilişkileri. Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi, S. 6, Erzurum, 161-181.
• Özkan, H. (2013). Haho Manastırı. Atatürk Üniversitesi Yayınları.
• Özkul, K. (2019). Anadolu Selçuklu dönemi taş işlemeciliğinde çift başlı kartal Figürü. 6. Uluslararası Güzel Sanatlar Sempozyumu, Alanya, 267-277.
• Parla, C. (2005). Diyarbakır surları ve kent tarihi. ODTÜ MFD, S.22, C.1, 2005, 57-84.
• Parla, C. & Tuncer, O. C. (2016). Yazıtları ve betimlemeleriyle Diyarbakır surları. Diyarbakır Valiliği Kültür Sanat Yayınları: 17.
• Sarı, İ. (1996). Şehrimiz Diyarbakır. Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları.
• Sevgen, N. (1982). Doğu ve Güneydoğu Anadolu’da Türk Beylikleri. Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü.
• Sumer, F. (1991). Akkoyunlular. TDV İslam Ansiklopedisi, C.II, İstanbul, 270-274.
• Şeşen, R. (1995). Eyyubiler. TDV İslam Ansiklopedisi, C.12, İstanbul, 20-31.
• Tepe, M. (2011). Işıklı Gölü, Gökgöl ve yakın çevresinin Ornito- Faunasının tespiti. Pamukkale Üniversitesi Fen Bilileri Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Tuncer, O. C. (1990). Taşın bezeme şekli üzerine düşünceler. VII. Vakıf Haftası, Ankara.
• Tuncer, O. C. (2001). Diyarbakır kent kimliği. Bütün Yönleriyle Diyarbakır Sempozyumu, Ankara, 164.
• Ünal, M. A. (1994). XVI-XVII. Yüzyıllarda Diyarbakır eyaletine tabi sancakların İdari statüleri. X. Türk Tarih Kongresi, C.V, Ankara, 2211-2220.
• Yariş, S. (2023). Diyarbakır surlarında figüratif yorumlar. Akademisyen Kitabevi.