Kars Müzesi’nde Sergilenen Orta Çağ Sırlı Seramikleri Üzerine Bir Değerlendirme

Yıl 2025, Sayı: 46, 62 - 82, 24.09.2025

Gonca Papuccu , Muhammet Arslan

https://doi.org/10.47571/sanatyorum.1616722

Öz

Bu çalışmada Kars Müzesi’nde sergilenen Orta Çağ’a ait bir grup sırlı seramik ele alınmıştır. Bu eserler 1965-1966 yıllarında Ani Örenyeri kazılarından çıkarılmış olan sırlı seramikler ile 1967 yılında Paşaçayırı ve merkez ilçede inşa edilecek olan 30 Ekim Ortaokulu’nun temel kazısı sırasında çıkarılmış eserlerden oluşmaktadır. Orta Çağ’da Anadolu seramik sanatının erken örneklerinden oluşan bu eserler genel olarak 11-13. yüzyılda bölgede yaşamış olan Bagratlı, Bizans, Büyük Selçuklu ve Gürcü dönemine tarihlendirilmektedir. Kâse, tabak, çanak, testi ve matara gibi farklı türden oluşan bu eserlerin sadece bazıları daha önce Ani seramikleri kapsamında ve Selçuklu seramikleri adlı çalışmada bezeme ve kompozisyon açısından değerlendirilmiştir. Bu çalışmada ise teşhir bölümündeki mutfak kaplarından oluşan sırlı seramiklerin tamamı ele alınmıştır. Eserlerin, müzede kayıtlı olan envanter bilgileri doğrultusunda müzeye geliş tarihleri ve yerleri belirlenmiştir. Eserler tekniklerine göre gruplandırılarak hamur, form ve süsleme özellikleri bakımından değerlendirilmiş form ve desen çizmleri yapılmıştır. Eserler sahip oldukları özellikler doğrultusunda Bagratlı, Bizans, Gürcü, Büyük Selçuklu, Anadolu Selçulu dönemi ve çevre kültürler olan İran ve Suriye örnekleri karşılaştırılarak benzer farklı özellikleri ortaya konulmaya çalışılmıştır. Kars Müzesi’nde sergilenen bu eserlerden sgraffito, slip ve terk renk sırlı seramikler, Bagratlı, Bizans, Gürcü, Büyük Selçuklu ve Anadolu’da yaygın olarak üretilmekteyken İran’da Büyük Selçuklu’nun seramik sanatında zirve yaptığı lüster tekniği ile yine İran, Suriye (Rakka) ve Anadoluda İslam ustaları tarafından üretildiği bilinen turkuaz sıraltı tekniğindeki örneklere Bagraftlı, Bizans ve Gürcü dönemi seramiklerinde pek fazla rastlanmamaktadır. İran’da İslam ustaları sırlı seramik sanatını geliştirerek çok kısa sürede sır tekniklerinin önemli buluşlarını ortaya koyarken, belirli teknikler dışına çıkamamış ve kendine has bir teknik geliştiremediği gibi İslam seramik sanatının da etkisinde kalmış olan Bagratlı, Gürcü ve Bizans seramik sanatı Büyük Selçuklu seramik sanatının gerisinde kalmıştır. Ayrıca bahsedilen kültürlerin şehirde yaşadıkları süreç, şehrin ekonomik ve ticari durumu da değerlendirildiğinde Kars Müzesi’nde sergilenen sırlı sereamiklerin birçoğunun Büyük Selçuklu dönemine ait olduğu söylenebilir.

Anahtar Kelimeler

Kars Müzesi , Ani , Büyük Selçuklu , seramik , sır.

An Evaluation On The Styled Ceramics Exhibited İn Kars Museum

Öz

This study focuses on a group of glazed ceramics from the Middle Age exhibited in the ceramics section of the Kars Museum. These artifacts consist of glazed ceramics excavated during the 1965-1966 excavations at Ani Ruins and artifacts excavated in 1967 during the excavation of the foundations of Paşaçayırı and the 30 October Secondary School to be built in the central district of Kars. These early examples of medieval Anatolian ceramic art are generally dated to the Armenian, Byzantine, Great Seljuk and Georgian periods of the 11th-13th centuries. Only some of these artifacts, including bowls, plates, jugs and flasks, have been previously evaluated in terms of decoration and composition within the scope of Ani ceramics and in the study titled Seljuk ceramics. In this study, all of the glazed ceramics consisting of kitchen utensils in the exhibition section were analyzed. The dates and locations of the artifacts were determined in line with the inventory information recorded in the museum. The artifacts were grouped according to their techniques and evaluated in terms of paste, form and ornamentation features and form and pattern drawings were made. In line with their characteristics, the works were compared with Armenian, Byzantine, Georgian, Great Seljuk, Anatolian and neighboring cultures of Iran and Syria in order to reveal their similar and different characteristics. While sgraffito, slip and abandon-colored glazed ceramics were widely produced in Armenian, Byzantine, Georgian, Great Seljuk and Anatolian periods, the luster technique in Iran, where the Great Seljuks reached the peak of ceramic art, and the turquoise underglaze technique, which is known to have been produced by Islamic masters in Iran, Syria (Raqqa) and Anatolia, are not commonly encountered in Armenian, Byzantine and Georgian ceramicsWhile Islamic masters in Iran developed the art of glazed ceramics and made important discoveries in glaze techniques in a very short time, Armenian, Georgian and Byzantine ceramic art, which could not go beyond certain techniques and could not develop a unique technique, and which was also influenced by Islamic ceramic art, could not reach the level reached by the Great Seljuk ceramic art.

Anahtar Kelimeler

Kars Museum , Ani , Great Seljuk , ceramics , glaze.

Kaynakça

• Ak, H. & Yoleri, H. (2023). Adıyaman Müzesi’ndeki (Samsat) şeffaf firuze sırlı sıraltı dekorlu kap parçalarının motif restitüsyonu. Socrates Journal of İnterdisciplinary Social Studies. (36), 48-61.
• Arık, R. (2000). Kubad Abad, Selçuklu saray ve çinileri. Türkiye İş Bankası Yayınları.
• Arslan, M. (2021). Anadolu’da ilk Selçuklu mimarisi. Palet Yayınları.
• Arslan, M. (2022). Ani Örenyeri Kazısı 2019-2021 yılı çalışmaları. Palet Yayınları.
• Arslan, M.& Şen. A. (2023). Ani’nin dağ keçisi figürlü sırsız seramikleri. Art Sanat, (19), 1-25.
• Arslan, M., Şen, A., Papuccu, G., Karacabey, B.& Koçak, M. (2025). Tarihi Kimliğiyle Kars Kenti/ Kars Kültür Envanter Kitabı. Palet Yayınları.
• Atıl, E. (1973). Freer Gallery of art fıftıeth annıversary exhıbıtıon, III. Ceramıcs rom he world of Islam. Smıthsonıan Instıtutıon Washıngton.
• Avşar, M. & Avşar, L. (2017). Selçuklu seramik sanatında kalıp kabartma. Kömen Yayınları.
• Avşar, M. & Avşar, L. (2014). Kazımalı akıtmalı Ortaçağ İslam seramikleri. Atlas Akademi Yayınları.
• Babajanyan, A. (2015,19-24). The glazed pottery of Armenıa ın the XII. ve XIV. centurıes ın the cultural context of east and west. (Sempzoyum Bildirisi) XI. AIECM3 Uluslararası Orta Çağ ve Modern Akdeniz Dünyası Seramik Kongresi Cilt.1. Antalya. https://www.academia.edu/39862457/The_Glazed_Pottery_of_Armenia_in_the_XII_XIV_Centuries_in_the_ Cultural_Context_of_East_and_West
• Bağcı, Y. (2010). Çinili Köşk, Nihat Kolaş’ın koleksiyonundan Geç Ortaçağ seramikleri: Port Saint Symeon sgraffito ve champleve örnekleri. [Yüksek Lisans Tezi, Koç Üniversitesi]. YÖK Tez Merkezi.
• https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Bakhtadze, N. (2013). Ceramics ın the medieval Georgia. Salakauri Press.
• Bakırer, Ö. (1982). Korucutepe sırlı çanakları. Yeni Boyut Dergisi, C.1(6), 8-10.
• Baş, G. & Yılmaz, G. (2022). Van Müzesi’nde bulunan İslami dönem seramikleri üzerine bir değerlendirme. Türkiye Bilimler Akademisi Arkeoloji Dergisi, (30), 117-142.
• Bilici, S. (2006). Sırlı seramik sanatı. Anadolu Selçukluları ve Beylikler dönemi (Mimarlık ve Sanat) Dergisi, C.2, 513-524.
• Bulut, L. (2000). Samsat Orta Çağ seramikleri (lüster ve sıraltılar). Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Bulut, L. (2007). Samsat kazısı buluntuları. G. Öney ve Z. Çobanlı, (Ed.) Anadolu’da Türk devri çini ve seramik sanatı (ss. 173-199). Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Çağlıtütüncügil, E. (2013). Türk süsleme sanatında nar: form, köken ve ikonografik anlamı. Türklük Bilimi Araştırmaları Dergisi, (33), 61-92.
• Çeken, M. (2007). Kubadabad Sarayı kazısı Selçuklu seramikleri. G. Öney, ve
• Art and Interpretation l 2025 46: 62-82 l doi: 10.47571/sanatyorum.1616722
• Z. Çobanlı, (Ed.), Anadolu’da Türk Devri Çini ve Seramik Sanatı (ss. 111-123). Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Çetin, Y. (2016-02-05). Kars Müzesi’nde bulunan Büyük Selçuklu dönemine ait figür bezemeli bir çini levhanın ikonografik çözümlemesi. E. Taş, R.I. Yayla ve M. Alkan (Ed). XX. Uluslararası Orta Çağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu Bilidiri (1024-1038), Sakarya Üniversitesi Yayınları.
• Çizer, S. (2010). Lüster tekniği. Dokuz Eylül Üniversitesi Yayınları.
• Çizer, S. (2024). Seramik sözlüğü. Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
• Dark. K. (2001). Byzantıne pottery. Temous Publishing.
• Doğer, L. (1998). İzmir Arkeoloji Müzesi Koleksiyonları’ndaki sualtı buluntusu slip teknikli Bizans seramikleri. Adalya Dergisi, C.3, 79-194.
• Doğer, L. (2005). Kuşadası Kadıkalesi (Anaia) kazısı 2003 yılı Bizans dönemi seramik buluntuları. Sanat Tarihi Dergisi, 14(1), 105-133.
• Duruk, B. (2021). Adıyaman Müzesi’nde bulunan İslami dönem sırlı seramikleri. [Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü]. YÖK Tez Merkezi.
• Gök Gürhan, S. (2007). Akşehir kurtarma kazısı ve seramikleri. G. Öney, ve Z. Çobanlı, (Ed.), Anadolu’da Türk devri çini ve seramik sanatı (ss. 157-173). Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Grube, E.J. (1976). Islamıc pottery of the 8 to the 15 century in the Keir collectıon. London: Faber & Faber Limited.
• Gündüz, T. (2001). Kars. TDV İslam Ansiklopedisi, C.24, 515-518.
• Jenkins-Madina, M. (2006). Raqqa revisited ceramics of Ayyubid Syria/The Metropolitan Museum art, Yale University Press.
• Karamağaralı, B. & Yazar, T. (2007). Ani kazısı buluntuları. G. Öney, ve Z. Çobanlı, (Eds.), Anadolu’da Türk devri çini ve seramik sanatı (ss. 123-135). Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Karamağaralı, B. (1982). Ahlat seramik ekolü. İslam İlimleri Enstitüsü Dergisi, (5), 391-462.
• Karamağaralı, N. (2007). Ahlat sırlı seramikleri. G. Öney ve Z. Çobanlı (Ed.), Anadolu'da Türk Devri çini ve seramik sanatı. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Kılıç, A.C. (2024). İndirgen (redüksiyon) ortamda lüster pişirim teknikleri ve ham sırüstü lüster uygulaması. Art-E Sanat Dergisi, 17(33), 57-270.
• Kırzıoğlu, F. (1953). Kars tarihi. Işıl Yayınları.
• Kırzıoğlu, F. (1982). Ani şehri tarihi (1011236) (Kars Arpaçayı boyları eski merkezi). San Matbaası.
• Korucu, F. (2013). Anadolu ve yakın çevresinde üretilmiş Orta Bizans Dönemi (XI-XIII. Yüzyıl) sırlı seramiklerinde görülen figür ve desen anlayışı (Tez No: 357515). [Yayımlanmamış Doktora Tezi, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü]. YÖK Tez Merkezi.
• Kökten, K. (1943). Kars’ın tarih öncesi hakkında ilk kısa rapor, Belleten 7(27), 601-614.
• Lane, A. (1947). Early Islamıc pottery, Mesapotamia, Eygpt and Persia. London- Faber and Faber.
• Maranci, C. (2018). The art of Armenia. Oxford University Press.
• Monazzam, T. (2018). İran Müzelerinde (Merağa, Tebriz, Abgine, Riza, Abbasi ve Tahran İran Milli Müzesi) Bulunan İlhanlı Dönemi Seramikleri. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi.
• https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Mouhebati, H. & Köseler, A.T. (2019). Püskürtme yöntemi ile seramik yüzeylerde altın lüster. Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Özel Sayı, 81-90.
• Ölçer, S. (2020). Harran örnekleri ışığında sıraltı tekniğinde Rakka seramikleri. Sanat Tarihi Dergisi, 29 (2), 831- 839.
• Mouhebati, H. (2017). Seramik yüzeylerde buharlaşma ve püskürtme yöntemleri ile oluşturulan lüster etkileri (Tez No: 468596). [Sanatta Yeterlilik Tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Seramik ve Cam Tasarımı Ana Sanat Dalı]. YÖK Tez Merkezi.
• Orhan, B.Y. (2022). Boyalı kazıma teknikli özel bir grup seramik/ Divriği Kalesi kazıları. Myrina Yayınları.
• Öney, G. (1968). Anadolu Selçuklu sanatında hayat ağacı motifi. Belleten, 32 (125), 25-36.
• Öney, G. (1978). Anadolu Selçuklu mimarisinde süsleme ve el sanatları. Türkiyue İş Bankası Kültür Yayınları.
• Öney, G. (1983). Bir grup Selçuklu seramiğinde insan tasviri. Sanat Tarihi Dergisi, 2(2). 86-105.
• Öney, G. (2004). Büyük Selçuklu seramik sanatında resim programı ve gelişen figür üslubu, Sanat Tarihi Dergisi, 13(1), 61-82.
• Öney, G. (2008). Selçuklu seramik sanatı. Doğan, K. (Ed). Selçuklu çağında Anadolu sanatı (385-390). Yapı Kredi Yayınları.
• Özdeniz, H.H. (2019). Gevale Kalesi kazılarında bulunan Orta Çağ seramikleri (Tez No: 556328). [Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Necmettin Erbakan Üniveristesi Sosyal Bilimler Enstitüsü]. YÖK Tez Merkezi.
• Özkul Fındık, N. (2001). İznik Roma Tiyatrosu Kazı Buluntuları (1980-1995) Arasındaki Osmanlı Seramikleri. Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Özkul Fındık, N. (2008). Hasankeyf seramikleri. Çardaş Yayınları.
• Özkul Fındık, N. (2013). Rakka seramikleri ve Hasankeyf’teki taklitleri üzerine bir analiz. Süleyman Demirel Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, (29), 257-272.
• Özkul Fındık, (2021). Ortaçağ Anadolu’sunda Misis seramikleri üzerindeki insan figürleri. N. D.Kontogıannıs, B. Böhlendorf-Arslan, Yenişehirlioğlu F. (Ed) Bizans Selçuklu ve Osmanlı topraklarında kültürel üretim aracı olarak sırlı kaplar. 13. Uluslararası Anamed Yıllı Sempozyumu, (215-232). Koç Üniversitesi Yayınları.
• Pala Çalışıcı, İ. (2018.03-04.10). Türk çini sanatında kullanılan teknikler. Konak R.(Ed). 21. yüzyılda Türk sanatı: meseleler ve çözüm önerileri milletlerarası sempozyum-sergi-konser-çalıştayı bildiriler kitabı (347-368). Türkiye. https://www.researchgate.net/profile/Irem-Pala/publication/330913595_
• Polat, T. (2019). Erzincan Müzesi’nde sergilenen sgraffito ve tek renk sırlı Orta Çağ seramiklerinin buluntu yeri ve köken problemi üzerine bir değerlendirme. Akdeniz Sanat Dergisi, C.13, 817-834.
• Polat, T. (2020). Adıyaman Müzesi’nde bulunan Samsat sırlı seramikleri. Palet Yayınları.
• Porter, V. & Watson, O. (1987). Tell Minis wares, Syria and İran, three studies in Medieval ceramics (175-191). Oxford Studies in Islamic Art.
• Sarnıç, K.Ö. (2016). Çağdaş Türk seramik sanatında arkeolojik imgelem, Sanat Dergisi, C.28, 37-46.
• Smith, A.C. (1985). Lustre pottery/ technique, tradition and ınnocation in Islam and teh western world. Faber and Faber Limited.
• Tizgöl, K. (2010). Dönemsel gelişimleriyle Çin seramikleri. Sanat Dergisi, C.16, 21-29.
• Uylu, N. (2011). Kars Müzesi’nde bulunan Ani Harabelerinden çıkarılan Selçuklu seramiklerinin süsleme ve kompozisyon özellikleri (Tez No: 290603). [Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü]. YÖK Tez Merkezi.
• Watson, O. (2004). Ceramics from islamic lands. Kuwait: Thames ve Hudson,
• Wilkinson, C.K. (1973). Nishapur: pottery of the early islamic period. The Metropolitan Museum of art.
• Yardımcı, İ. & İrdelp, İ.V. (2013). Günümüz çini sanatında sgraffito tekniği ve uygulamaları. Uşak Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C.6(2), 139-152.
• Yenişehirlioğlu, F. (2021). Değişim anları, aktörler ve yorum: seramik ustaları, İznik üslubu ve yeniden yorumlamalar. N. D.Kontogıannıs, B. Böhlendorf-Arslan, Yenişehirlioğlu F. (Ed) Bizans Selçuklu ve Osmanlı topraklarında kültürel üretim aracı olarak sırlı kaplar. 13. Uluslararası Anamed Yıllık Sempozyumu, (27-61). Koç Üniversitesi Yayınları.
• Yılmaz, G. (2016). Urmiye Müzesi’nde bulunan İslam dönemine ait sırlı seramikler (Tez No: 458845). [Yayımlanmamış Doktora Tezi, Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü]. YÖK Tez Merkezi.
• Yılmaz, G. (2020). Urmiye Müzesi’nde bulunan erken İslam dönemine ait slip tekniğindeki seramikler üzerine bir değerlendirme. AHBV Edebiyat Fakültesi Dergisi, C.3, 37-50.
• Yılmaz, G., Özkul Fındık, N. & Aytekin, O. (2022). Şavşat Kalesi 2016-2017 kazılarında bulunmuş olan Orta Çağ dönemine ait sırsız seramikleri. Art Sanat. C.18, 399-431.
• Zarnecki, G. (1975). Art of the Medieval world, archıtecture- sculpture-paıntıng-the sacred arts.
• Art and Interpretation l 2025 46: 62-82 l doi: 10.47571/sanatyorum.1616722
• Görsel Kaynakça
• Görsel 1-14: Gonca Papuccu Arşivi
• Görsel 12: Muhammet Arslan Arşivi
• Çiz 12: Karamağaralı, B., Yazar, T. 2007. Öney, G., Çobanlı, Z. (ed.). Ani Kazısı Buluntuları. Anadolu’da Türk Devri Çini ve Seramik Sanatı. İstanbul: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 123-135.
• Görsel. 15. Jenkins-Madina, M. (2006). Raqqa revisited ceramics of Ayyubid Syria/ The Metroploitan Museum art, Yale University Press
• İnternet Kaynakça https://kvmgm.ktb.gov.tr/TR-44110/kars-muze-mudurlugu.html Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Müzesi