THE RELIGIOUS - POLITICAL DIVISION IN THE ISLAMIC WORLD DURING THE 10TH CENTURY: THE PROCESS OF EVOLUTION FROM ONE CALIPHATE TO THREE CALIPHATE

Yıl 2020, , 1011 - 1033, 30.12.2021

Mutlu Saylık

https://doi.org/10.26791/sarkiat.1000825

Öz

Muslims adopted the caliphate administration after death of Muhammad (pbuh). This approach turned into the sultanate when Muawiya appointed his son Yazid as the dauphin. The single centralized caliphate rule continued until the Abbasid period. The Abbasids could not continue the religious and polmil policies they had applied during their first period. As they unable to develop inclusive policies to adapt changing conditions, they lost their authority. The political-religious divisions led emergence of rival caliphate states in Islamic world during 10th century. First, the Shiite-Ismail Fatimids declared caliphate in North Africa. Subsequently, the Andalusian Umayyads transited to caliphate from emirate status by benefitting from favoured conditions. Thus, three caliphate states ruled simultaneously first time. This division caused losing power, damage, and stagnation of Islamic civilization.
In this research, the evolution of the single centralized caliphate administration to three caliphates in the 10th century is discussed. The process of ruling Islamic states from single power to dived ones is important as these deepened disputes among Muslims. Thus, as the research on this topic are sparse, we aimed to find out the reason and consequences of the processes and contribute to the research field based on the resources.

Anahtar Kelimeler

Abbasids, Fatimid, Adolasiyan Ummayyads, Caliphate, Politics, Religion

IV. / X. YÜZYIL İSLÂM DÜNYASINDA TEK HALIFELIKTEN ÜÇ AYRI HALIFELIĞE BÖLÜNME SÜRECI

Öz

Müslümanlar, Hz. Muhammed’in (s.a.v) vefatından sonra yönetim anlayışı olarak hilafet yönetimini benimsediler. Bu anlayış, Muaviye’nin kendisinden sonra oğlu Yezid’i hilafet için veliaht tayin etmesiyle saltanata dönüştü. Ancak tek hilafet yönetimi Abbâsîler dönemine kadar devam etti. Abbâsîler, ilk dönemlerinde ortaya koydukları dinî siyasî ve askerî politikaları devam ettiremediler. Değişen şartlar karşısında kapsayıcı siyasî ve dinî politikalar üretemeyince de otoritelerini kaybettiler. X. Yüzyılda İslâm dünyasında var olan siyasî-dinî bölünmenin sonucu olarak rakip hilafet devletleri ortaya çıktı. İlkin Kuzey Afrika’da Şiî-İsmâili Fâtımî devleti halifelik ilan etti. Daha sonra Endülüs Emevî devleti de ortamdan istifade ederek emîrlikten hilafete geçiş yaptı. Böylece İslâm dünyasında ilk kez aynı anda üç hilafet devleti hüküm sürer oldu. Bu bölünme Müslümanların güç kaybetmesine dolayısıyla da İslâm medeniyetinin duraksamasına ve zarar görmesine neden oldu.
Bu araştırmada X. Yüzyılda İslâm dünyasında tek halifelikten üç halifeliğe evrilme süreci ele alınmaktadır. Müslümanlar arasındaki ayrılıkları derinleştiren bu siyasî-dinî bölünmenin sebep ve sonuçları önem arz etmektedir. Bu süreçle alakalı çalışmaların azlığı bizi bu alanda araştırma yapmaya sevk etmiştir. Kaynak ve araştırmalar ışığında sürecin aydınlatılıp alana katkı sunulması hedeflemektedir.

Anahtar Kelimeler

Abbâsî, Fâtımî, Endülüs Emevî, Hilafet, Siyaset, Din

Kaynakça

• Özaydın Abdülkerim. “Ağlebîler”. DİA. 1/475-478. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
• Arîb b. Sa‘d. “Sılatü Târîhi’t-Taberî (Taberî, Târîh [Ebü’l-Fazl], XI içinde)”. Beyrût: Dâru’t-Turâsi, 2. Basım, 1387.
• Avcu, Ali. Karmatîler’in Doğuşu ve Gelişim Süreci. Ankara: Ankara Üniversitesi, Doktora Tezi, 2009.
• Ay, Mahmut. Mu’tezile ve Siyaset. 1stanbul: Endülüs Yay, 2. Baskı., 2017.
• Ayaz, Fatih Yahya. “Vezir”. DİA. 43/79-82. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Aydınlı, Osman. Mu’tezilede İmamet ve Siyaset. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2017.
• Azimli, Mehmet. “Abbasiler Döneminde Türklerden Oluşturulan Ordu (Hassa Ordusu)”. Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4/2 (2002), 29-47.
• Azimli, Mehmet. Şii Karakterli İsyanlar. İstanbul: Öykü Kitapevi, 2006.
• Bağdâdî, Ebû Bekir Ahmed b. Ali b. Sâbit Hatîb. Târîhu Bağdâd ve Zuyûlihî. ed. Mustafa Abdülkadir Ata. I-XXI Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1996.
• Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdülkâhir b. Tâhir b. Muhammed et-Temîmî. el-Fark Beyne’l-Fırak ve Beyânu’l-Fırkatü’n-Nâciyye. Beyrut: Dârü’l-Âfaki’l-Cedîde, 1977.
• Belâzûrî, Ebü’l-Hasen Ahmed b. Yahyâ b. Câbir b. Dâvûd. Ensâbu’l-Eşrâf. ed. S. Zekkâr ve R. Ziriklî. I-XIII Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikir, 1996. Bozkurt, Nahide. Abbâsîler. İstanbul: İSAM, 2016.
• Bozkurt, Nahide. “Alioğullarının Siyasal İktidar İstencinde-Abbasiler Dönemi-İlk Mücadelesi: Muhammed en-Nefsu’z-Zekiyye’nin İsyanı”. Dini Araştırmalar Dergisi 5/13 (2002), 107-118.
• Bozkurt, Nahide. Mu’tezile’nin Altın Çağı: Me’mun Dönemi. İstanbul: Ankara Okulu Yayınları, 2016.
• Bozkurt, Nahide. Oluşum Sürecinde Abbasî İhtilali. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2016.
• C. F. Seybold. “Endülüs”. İA. 4/270-273. İstanbul, 1977.
• Cabirî, Muhammed Abid. Arap İslâm Siyasal Aklı. çev. Vecdi Akyüz. İstanbul: Kitapevi Yay, 2001.
• Crone, Patricia. Ortaçağ İslâm Dünyasında Siyasi Düşünce. çev. Hakan Köni. İstanbul: Kapı yayınları, 2007.
• Çelebi, İlyas. “Mu’tezile”. DİA,. XXXI/391-401. İstanbul: TDV Yayını, 2006.
• Dalkılıç, Mehmet. “Bermekilerin Düşüşü”. Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 15 (2010), 183-197.
• Dîneverî, Ebû Hanîfe Ahmed b. Dâvûd b. Venend. Ahbâru’t-Tivâl. ed. Abdü’l-Münim Âmr. Kahire: Dâru İhyâi’l-Kutübü’l-Arabî, 1. Baskı., 1960.
• Ebu Zehv, Muhammed. Hadis ve Hadisçiler. çev. Selman Başaran M.Ali Sönmez. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2007.
• Ethem Ruhi Fığlalı. “Hasan b. Zeyd”. DİA. 16/361. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Farhad Daftary. Şii İslam Tarihi. İstanbul: Alfa, 1. Basım, 2016.
• Fayda, Mustafa. Hulefâ-yı Râşidîn Devri Dört Halife Dönemi. İstanbul: Kubbealtı Neşriyat, 5. Basım, 2016.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. İmamiye Şîa’sı. İstanbul: Selçuk Yay., 1989.
• Gibb, H.A.R. “Abbâsîler’in İlk Dönemi’nde Yönetim ve İslam, ‘İslam’ın Siyasi Çöküşü’”. çev. Saim Yılmaz. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 3 (2001), 489-500.
• Gökalp, Yusuf. Zeydilik ve Yemen’de Yayılışı. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Temel İslâm Bilimleri Anabilim Dalı (İslâm Mezhepleri Tarihi), Doktora Tezi, 2006.
• Güzel, Fatih. “Abbâsî Halifesi Mütevekkil’in Türk Nüfuzunu Sonlandırma Çabaları”. Karatekin Edebiyat Fakültesi Dergisi (KAREFAD) 4/1 (ankır 2016), 117-132.
• Hakkı Dursun Yıldız. “Abdurrahman III”. DİA. 1/152-155. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
• Halife b. Hayyât, Ebû Amr. Tarihu Halife b. Hayyât. çev. Abdulhalik Bakır. 1 Cilt. Ankara: Bizim Büro Basımevi, 2001.
• Hançapay, Halil İbrahim. Abbâsîler Döneminde Vezirlik (295-530/908-1136). Bursa: Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İslâm Tarihi ve Sanatları Anabilim Dalı İslâm Tarihi Bilim Dalı, Doktora Tezi, 2016.
• Hemedânî, Muhammed b. Abdülmelik. “Tekmiletü Târîhi’t-Taberî (Taberî, Târîh [Ebü’l-Fazl], XI içinde”. Beyrût: Dâru’t-Turâsi, 2. Basım, 1387.
• Hizmetli, Sabri. “Karmatîler”. TDV İslam Ansiklopedisi. XXIV/510-514. İstanbul: İSAM, 2001.
• Huseyin Atvân. Emeviyyûn ve’l-hilâfe. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1986.
• Hüseyin Atay. Ehl-i Sünnet ve Şia. Ankara: Ankara Ünivesitesi Basımevi, 1983.
• İbn Haldun, Abdurrahman b. Muhammed. “Mukaddimetü ibn Haldun”. çev. Zakir Kadiri Ugan. İstanbul: M.E.B. Yayınları, 4. Basım, 1996.
• İbn Hallikân, Ebû’l-Abbas Şemsuddin Ahmed b. Muhammed b. İbrahim b. Ebî Bekr. Vefeyâtu’l-A’yân ve Enbâu Ebnâi’z-Zamân. ed. İhsân Abbâs. I-VII Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1900.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ’ İmâdüddîn İsmâîl b. Şihâbiddîn Ömer. el-Bidâye ve’n-Nihâye. ed. Abdullâh b. Abdülmuhsin et-Türkî. I-XXI Cilt. YY: Dâru’l-Hicr, 2003.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullâh b. Müslim ed-Dîneverî. Uyûnu’l-Ahbâr. I-IV Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-İlmiyye, 1997.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Ebû Muhammed Abdullâh b. Müslim. el-Meârif. ed. Servet Akâşe. Kahire: el-Heyetü’l-Mısriyyetü’l-Amme li’l-Kitâb, 1992.
• İbn Manzûr, Cemâluddîn Muhammed b. Mükerrem. Lisânu’l-Arab. I-XV Cilt. Beyrut: Dâru’s-Sadr, 1994.
• İbn Tayfûr, Ebû Fadl Ahmet b. Ebî Tahir. Kitâbu Bağdâd. ed. İzzet el-Atar el-Hüseynî. Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 3. Baskı., 2002.
• İbnu’l-Esîr, Mecduddîn Ebi’s-Seadet el-Mübarek b. Muhammed el-Cezerî. en-Nihâye fî Ğarîbi’l-Hadîs ve’l-Eser. ed. Mahmûd Muhammed et-Tannâhî-Tahir Ahmed ez-Zâvî. 5 Cilt. Riyad, 1383.
• İbnu’n-Nedîm, Ebû’l-Ferec Muhammed (385/995). el-Fihrist. ed. İbrahim Ramazan. Beyrut, 1997.
• İbnü’l-Cevzî, Cemaleddîn Ebü’l-Ferec Abdurrahman b. Ali b. Muhammed. el-Muntazam fi Târîhi’l-Mülûk ve’l-Ümem. ed. Muhammed Abdulkâdir Atâ Mustafa Abülkâdir Ata. I-XIX Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1992.
• İbnü’l-Esîr, İzzeddin Ebu’l-Hasan Ali b. Ebi’l-Kerem Muhammed. el-Kâmil fi’t-Târîh. ed. Ömer Abdüsselam Tedmirî. I-X Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1997.
• İbnü’l-Fakîh, Ebî Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. İshâk el-Hemedânî. Kitâbü’l-Büldân. ed. Yûsuf el-Hâdî. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1. Baskı., 1997.
• İbnü’l-İmrânî, Muhammed b. Ali b. Muhammed. el-İnbâ fî Târîhi’l-Hulefâ. Kahire: Dârü’l-Âfâki’l-Arabî, 1421.
• İbnü’l-Murtazâ, Ahmed b. Yahyâ (ö. 840/1437). Tabakâtü’l-Mu’tezile. ed. S.D. Wılzer. Beyrut, 1961.
• İbnü’n-Nedîm, Muhammed b. İshâk. el-Fihrist. ed. Mehmet Yolcu. İstanbul: Çıra Yay, 2017.
• İbnü’t-Tiktaka, Ebû Ca‘fer Safiyyüddîn Muhammed b. Alî b. Tabâtabâ el-Alevî. el-Fahrî. çev. Ramazan Şeşen. İstanbul: Bilge Kültür Sanat, 2016.
• İbrahim Harekât. “Midrârîler”. DİA. 30/14-16. İstanbul: TDV Yayınları, 2005.
• İmadüddin, İdris. Uyûnu’l-Ahbâr ve Funûnu’l-Âsâr. ed. Mustafa Galib. Beyrut, 1973.
• İsfahânî, Ebü’l-Ferec Alî b. el-Hüseyn b. Muhammed b. Ahmed. Makâtilu’t-Tâlibiyyîn. ed. Ahmed Sakar. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, ty.
• Kummî-Nevbahtî, Sa’d b. Abdullâh Ebû Halef el-Eş’arî. Kitâbü’l-Makâlât ve’l-Fırak/Fıraku’ş-Şîa (Şîi Fırkalar). çev. Hasan Onat vd. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2004.
• Kutlu, Sönmez. “Mürcie”. İslam Ansiklopedisi. XXXII/41-45. İstanbul: TDV, 2006.
• Kutlu, Sönmez. Târîhsel Din Söylemleri Üzerine Zihniyet Çözümlemeleri. Ankara: Otto Yayınları, 2016.
• Küçükaşcı, Mustafa Sabri. “Kâtip”. 25/49-52. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• M. Mahfuz Söylemez. “İlk Harici Devlet: Rüstemîler (160-297/777-909)”. AÜİFD XXXVIII/ (1988), 457-478.
• Makdisî, Mutahhar b. Tâhir. el-Bed ve’t-Târîh. I-VI Cilt. Bûrsaîd/Mısır: Mektebetü’s-Sikâfetü’d-Dînîyye, ts.
• Meçhul. Ahbârü’d-Devleti’l-Abbâsiyye. thk. A.J. el-Muttalib Abdülaziz ed-Durî. Beyrut: Dâru’t-Talia, 1971.
• Mehmet Özdemir. “Endülüs”. DİA. 11/211-225. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Mes’ûdî, Ebü’l-Hasen Alî b. el-Hüseyn b. Alî. Mürûcü’z-Zeheb ve’l-Meâdinu’l-Cevher. ed. Es‘at Dağır. I-IV Cilt. Kum: Dâru’l-Hicre, 1989.
• Minkarî, Nasr b. Muzâhim (212/827). Vak’atu Sıffın. ed. Abdüsselâm Hârûn. Kahire, 1962.
• Miskeveyh, Ebû Alî Ahmed b. Muhammed b. Ya‘kūb İbn. Tecâribü’l-Ümem ve Teʿâkibü’l-Himem. I-VII Cilt. Tahran: Suruş, 2. Basım, 2000.
• Moshe, Sharon. “Abbasî Devleti’nin Kökenleri İdeolojik Arka Plan”. çev. Cem Zorlu. Din ve Siyasal Söylem. ed. Cem Zorlu. İstanbul: İnsan Yayınları, 2006. Muhammed Razûk. “İdrîsîler”. DİA. 21/495-497. İstanbul, 2000.
• Mustafa Özkan. Emeviler Döneminde İktidar-Ulema İlişkisi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2008.
• Nadir Özkoyuncu. “Rüstemîler”. DİA. 35/295-296. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
• Nawas, John A. Al-Me’mûn: Mihne and the Caliphate. Nijmegen, The Netherlands: Catholic University, 1993.
• Nawas, John A. “Me’mun’un Mihneyi Başlatmasında Rol Oynayan Üç Akımın Açıklamalarının Yeniden Bir incelemesi”. çev. Mustafa Akgül. Bozok Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 8/8 (2015), 145-162.
• Nuveyri, Şihâbu’d-Dîn Ahmed b. Abdilvehhâb (733/1332). Nihâyetu’l-Ereb fî Funûni’l-Edeb. ed. Muhammed Cabir Abdu’l-‘Âl. Kahire, 1948. Nyberg, H. S. “Mûtezile”. İ.A. 8/756-764. İstanbul: M.E.B., 1988 1940.
• Orhun Küskü. “Doğu-Batı etkileşiminde Endülüs Emevî Devleti’nin idari yapısının gelişim süreci”. Karatay Sosyal Araştırmalar Dergisi 5 (2020), 113-133.
• Öz, Mustafa. “Ubeydullah El-Mehdî”. DİA. 32/23-25. İstanbul, 2012.
• Öz, Mustafa. “Zındık”. DİA. 44/390-391. İstanbul: TDV Yayını, 2013.
• Özaydın, Abdülkerim. “Ağlebiler”. DİA. 1/475-478. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Özdemir, Mehmet Nadir. “Abbâsî Halifesi Mu’tasım’ın Ordusunda Bulunan Türklerin ‘Köle’ Olup Olmadığı Meselesi”. Türkiyat Araştırmalar Dergisi 18 (Konya 2005), 211-230.
• Râğıb el-İsfehânî, Ebü’l-Kāsım Hüseyn b. Muhammed b. el-Mufaddal. el-Müfredât fî Ğarîbi’l-Kur’ân. Dımeşk: Dâru’l-Kalem, 1412.
• Saylık, Mutlu. Abbâsîler’de Darbeler. Ankara: İlâhiyât, 1. Baskı., 2021.
• Saylık, Mutlu. Sâmerrâ Dönemi Abbâsî Halifelerinin Din ve Mezhep Siyaseti. Ankara: Akademisyen Kitapevi, 1. Basım, 2019.
• Sūlī, Ebū Bekr Muḥammed b. Yaḥyā es-. Ahbâru’r-Radi billāh ve’l-Muttaki lillāh: Tārihu’d-Devleti’l-ʿAbbāsiyye. Kahire: Matbaʿaṭu’ṣ-Ṣāvī, 1354.
• Suyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî. Halifeler Tarihi. çev. Onur Özatağ. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2015.
• Sübkî, Tâcuddîn Abdü’l-Vehâb b. Takyuddîn (ö. 771/1370). Tabakâtü’ş-Şâfii’yyetü’l-Kübrâ. ed. Mahmûd Muhammed et- Tannâhî Abdü’l-Fettâh el-Hulû. I-X Cilt. yy: Hıcır, 2. Baskı., 1993.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd el-Âmülî. Târîhu’l-Ümemi ve’l-Mülûk. I-XI Cilt. Beyrut: Dâru’l-Turasi, 1967.
• Tan, Muzaffer. “İsmâilî Davet: Sosyo-Politik Gelişim Süreci”. Dini Araştırmalar 18/47 (2015), 79-45.
• Tan, Muzaffer. İsmaliliğin Teşekkül Süreci. Ankara: Ankara Üniversitesi, Doktora Tezi, 2005.
• Taneri, Aydın. “Hâcib”. DİA. 14/508-511. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Topuz, Hatice Kubra. “Abbâsî Başşehri Sâmerrâ ve Abbâsî Tarihinde Sâmerrâ Dönemi”. İstem 18 (2011), 83-112.
• Uludağ, Süleyman. “Halife”. DİA. C. 15. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Ya’kûbî, Ahmed b. Ebî Ya’kûb İshâk b. Ca’fer Vehb b. Vâzıh. el-Büldân. Beyrut: Dâru’l-Kütbü’l-İlmiyye, 1. Baskı., 1991.
• Ya’kûbî, Ahmed b. Ebî Ya’kûb İshâk b. Ca’fer Vehb b. Vâzıh. Târîhu’l-Ya‘kûbî. ed. Abdülemir Muhna. I-II Cilt. Beyrut: Şirketü’l-A’lemi’l-Matbûat, 2010.
• Yâkût el-Hamevî, Şihâbuddîn Ebû Abdullah. Mu’cemü’l Buldân. I-VII Cilt. Beyrût: Dâru Sadır, 2. Baskı., 1995.
• Yıldız, Hakkı Dursun. “Bermekîler”. DİA. 5/517-520. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Yıldız, Hakkı Dursun. “Emîn”. İslam Ansiklopedisi. XI/112-114. İstanbul: TDV, 1995.
• Yıldız, Hakkı Dursun. İslâmiyet ve Türkler. İstanbul: Kuşak Ofset, 1. Basım, 1980.
• Yıldız, Hakkı Dursun. “Mu‘tasım’ın Halife Olmasında Türklerin Rolü”. İsmail Hakkı Uzunçarşılı’ya Armağan. 19-29. Ankara: DR Yayınları, 1976.
• Yılmaz, Metin. “Şurta”. DİA. 39/242-244. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Yılmaz, Saim. “Yahyâ b. Hâlid el-Bermeki”. DİA. 43/251-253. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Yusuf Gökalp. “Zeydiyye Mezhebinin Doğuşu, Teşekkül Süreci ve Tarihçesi”. Ç.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi 7/2 (2007), 54-92.
• Yûzbekî, Tevfik Sultan. el-Vizâre: Neş‘etühâ ve tatavvuruhâ fi’d-devleti’l-Abbâsiyye (H. 132- 447). Bağdat: Matbaatü’l-irşâd, 1970.
• Zaman, Muhammed Qasım. Religion and Politics Under the Early ’Abbasids: The Emergence of the Proto-Sunni Elite. Leiden, 1997.
• Zehebî, Şemsüddîn Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed. Siyeru A’lâmi’n-Nübelâ. ed. Şeyh Şuayb Arnâût. I-XXV Cilt. Müessesetü’r-Risâle, 1985.
• Zorlu, Cem. Abbasilere Yönelik Dinî ve Siyasî İsyanlar. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 1. Basım, ts.