HAYVANLARDA AKLIN VARLIĞININ KUR’ÂN ÇERÇEVESİNDE DEĞERLENDİRİLMESİ

Yıl 2018, , 114 - 142, 30.04.2018

Ahmet Gündüz

https://doi.org/10.26791/sarkiat.364450

Öz

Akıl konusu ilk dönemlerden itibaren tıpçılar, felsefeciler ve Müslüman
düşünürler arasında ilgi odağı olmuştur. İslam dünyasında Hicrî III. yüzyıldan
itibaren bu konuda müstakil eserler kaleme alınmıştır. Sarf edilen sözler ise daha
çok insan odaklı olarak dile getirilmiştir. Zira akıl insanı hayvanlardan
ayıran en önemli yeti olarak kabul edilmiştir. Neml Sûresi’nde bahsi geçen
Hüdhüd kuşu ile karıncanın söyledikleri ve yaptıkları bir mucize çerçevesinde
değerlendirildiği için, hayvanların da bir aklı olabileceği ihtimali göz ardı
edilmiştir. Oysa bunlarla birlikte bütün mahlûkatın Allah’ı zikretmesi,
Süleyman’a (a.s) kuşdilinin öğretilmesi vb. hususları haber veren ayetlerin içerdiği
ayrıntılar göz önüne alınarak bir sonuca gidilmelidir. Görülecektir ki
hayvanların da bir aklı vardır. Sahâbe’den Ebû’d-Derdâ da kısmi bir akla sahip
olduklarını kabul etmektedir. Ayrıca bazı hadis rivayetleri içerdikleri
ayrıntılarla hayvanların aklı olduğunu teyit etmektedir. Hayvanlar müktesep
değil, matbu (doğuştan/kodlanmış) bir akla sahiptirler. Mükellef olmayışları akılsız
oluşlarından değil, insan olmayışlarındandır. Hayvanların akıl sahibi olmaları
insanlara itaat etmelerine engel bir husus değildir. Ayetlerin de açıkça dile
getirdiği gibi onlar birçok konuda insanın hizmetine sunulmuştur. 

Anahtar Kelimeler

Aklı, Hayvan, İnsan, Tefekkür, Kalp

Kaynakça

• ABDURRAHMAN, İbn Yahya, Âşâru’ş-Şeyh el-Allâme Abdurrahman b. Yahya el-Muallimî el-Yemânî, Thk. Ali b. Muhammed b. İmrân vd., Dâru Alemi’i-Fevâid, Mekke, H. 1434. ABDÜRREZZÂK, Ebû Bekir es-San‘ânî, Musannef Abdürezzâk, el-Mektebetü’l-İslâmî, Beyrut, H. 1403. ALTINTAŞ, Ramazan, “Ebû Hanife’nin Akıl-Vahiy Anlayışı” Kelam Araştırmaları Dergisi, Cilt 2, Sy. 1, 2004, s. 3-22. ALTUNTAŞ, Halil; Muzaffer Şahin, Kur’ân-ı Kerîm Meâli, D.İ.B Yay, Ankara, 2006. EL-ASKERÎ, Ebû Hilâl el-Hasan b. Abdullah, M‘ucemu’l-Furûk el-Luğaviyye, Thk. Beytullah Beyyât, Müessesetü’n-Neşri’l-İslâmî, Kum, H. 1412. EL-BEĞAVÎ, Muhyissünne Ebû Muhammed el-Hüseyin, Me‘âlimu’t-Tenzîl fî Tefsiri’l-Kur’ân, Thk.Muhammed Abdünnemir vdi., Dâru’t-taybe, Beyrut, 1997. BEKAROĞLU, Mehmet, “Bir Anahtar Kavram: Akıl” I. İslam Düşüncesi Sempozyumu, Beyan Yay. İstanbul, 1995, s. 161-170. EL-BEYÂZÎ, Kemâlüddîn Ahmed, İşârâtü’l-Merâm min ‘Ibârâti’l-İmâm, Thk. Zam Zam Publishers, Pakistan, 2004. BEYDÂVÎ, Nasuruddin Ebû Saîd, Envâru’t-Tenzîl ve Esrâru’t-Tevîl, Thk. Muhammed Abdurrahman, Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, Beyrut, H. 1418. BEYHAKÎ, Ahmed b. el-Hüseyin, es-Sünenü’l-Kübrâ, Thk. Muhammed Abdülakdir ‘Atâ, Mektebetu Dâru’l-Bâz, Mekke, 1994. BOLAY, Süleyman Hari, “Mevlana’nın Akıl Anlayışı” Selçuk Üniversitesi II. Milli Mevlana Kongresi, Konya, 1986, s. 165-170. BUHÂRÎ, Muhammed b. İsmail, el-Câmiu’s-Sahih el-Muhtasar, Thk. Mustafa Dîb el-Buğa, Dâr İbn Kesîr, Beyrut, 1987. CİHAN, Kamil, “Ebû’l-Berakat el-Bağdadî’nin Akıl Görüşü”, Erciyes Ünv. Sosyal Bilimler Dergisi, Sy. 28, Kayseri, 2010, s. 1-17. COŞKUN, İbrahim, “Klasik Kelam Anlayışında İnsanın Eylem Yapma Gücü ve Hürriyeti” Dicle Ünv. İlahiyat Fak. Dergisi, Cilt 3, Sy. 2, Diyarbakır, 2001, s. 1-35. CÜRCÂNÎ, Muhammed b. Ali, Kitabu’t-Ta‘rîfât, Thk. Komsiyon, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, 1983. ÇAĞLAYAN, Harun, “Bilgi Kaynağı Olarak Akıl” Kelam Araştırmaları, Cilt 9, Sy. 1, 2011, s. 233-262. ÇUBUKÇU, İbrahim Agah, İslâm Düşüncesi Hakkında Araştırmalar, Ankara Ünv. İlahiyat Fak. Yay, Ankara, 1972. DE BOER, Jochum, “Akıl”, İslam Ansiklopedisi, Besim Darkot, Eskişehir Anadolu Ünv. Güzel Sanatlar Fak., Eskişehir, 1997, c. 1, s. 238-239. DURUR, Mehmet Ali, “Kur’ân’ı Kerimde A-K-L Kelimesi” Hikmet Yurdu Düşünce-Yorum Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi, Cilt 8, Sy. 16, 2015, s. 181-211. EBÛ DAVÛD, Süleyman b. Eş‘as, Sünen’u Ebî Davûd, Thk. Muhammed Muhyidin Abdülhamid, Zyl. Muhammed Nasıruddin El-Elbânî, Tlk. Kemal Yusuf el-Hût, Dâru’l-Fikr, Beyrut, Tsz. EBÛ HAYYÂN, Muhammed b. Yusuf, el-Bahru’l-Muhît fî’t-Tefsir, Thk. Sıdkî Muhammed Cemil, Dâru’l-Fikr, Beyrut, H. 1420. EBÛ ŞEYBE, Ebû Bekir Abdullah, el-Musannef fî’l-Ehâdîs ve’l-Âsâr, Thk. Kemal Yusuf el-Hût, Mektebetü’r-Rüşd, Riyad, H. 1409. EBÛ ‘UBEYD EL-HEREVÎ, Ahmed b. Muhammed, el-Ğarîbîyyîn fi’l-Kur’ân’i ve’l-Hadîs, Thk. Ahmed Ferîd el-Mezîdî, Mektebetü Nazzâr el-Mustafa el-Bâz, Suudi Arabistan, 1999. EBÛL-HASEN EL-EŞA‘RÎ, Ali b. İsmail, Makâlâtu’l-İslâmiyyîn ve İhtilafu’l-Musallîn, Tsh. Hellmut Ritter, Franz Steyrer Yay., Wiesbaden, 1980. EBÛ Y‘ALÂ, Ahmed b. Ali, Müsned Ebî Y‘alâ, Thk. Hüseyin Selim, Dâru’l-Me’mûn, Dimeşk, 1984. EL-ENBÂRÎ, Ebû Bekir Muhammed, el-Ezdâd, Thk. Muhammed Ebû’l-Fadl İbrahim, Elmektebetü’l-‘Asriyye, Beyrut, 1987. EMİROĞLU, İbrahim, “Kur’ân’da Akıl ve İnsan” D.E.Ü İlahiyat Fak. Dergisi, Sy. 9, İzmir, 1998, s. 69-99. ERTEN, Mevlüt, “Akıl-Zekâ Ayırımı Bağlamında Münafıkların Zihniyet Analizi” Gümüşhane Ünv. İlahiyat Fak. Dergisi, Cilt 2, Sy. 4, Gümüşhane, 2013 s. 1-21. ESEN, Muammer, “Kur’ân’da Akıl-İman İlişkisi” Ankara Ünv. İlahiyat Fak. Dergisi, Cilt 52, Sy.2, Ankara, 2011, s. 85-96. FÎRUZÂBÂDÎ, Mecdüddîn, Besâiru Zevi’t-Temyîz fî Letâifi’l-Kitâbi’l-Azîz, Thk. Muhammed Ali en-Neccâr, Lecnetü İhyâi’t-Türâisi’l-İslâmî, Kahire, 1992. GAZZÂLÎ, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed, M‘iyâru’l-İlmi fî Fenni’l-Mantık, Thk. Süleyman Dünya, Dâru’l-Meârif, Mısır, 1961. HÂKİM, Muhammed Abdullah, el-Müsderek ‘ala’s-Sahîhayn, Thk. Mustafa Abdülkadir ‘Atâ, Dâru’l-Kütibi’l-İlmiyye, Beyrut, 1990. EL-HÂLİDYYÂN, Muhammed b. Hâşim ve Saîd b. Hâşim, Hamâsetu’l-Hâlidiyyîn, Thk. Muhammed Ali Dikka, Vezâratü’s-Sekâfe, Suriye, 1995. EL-HÂRİS EL-MUHÂSİBÎ, İbn Esed, el-Akl ve Fehmu’l-Kur’ân Me‘ânîhi, Thk. Hüseyin Kutlu, Dâru’l-Fikr, Beyrut, H. 1391. ─ Şerefu’l-Akl ve Mâhiyetuhu, Thk. M. Abdülkadir ‘Atâ, Beyrut, 1986. EL-HEYSEMÎ, Nuruddin Ali, Mecmu’z-Zevâid ve Menbau’l-Fevâid, Dâru’l-Fikr Beyrut, H. 1412. HÜSNÎ ZEYNE, el-Akl ‘İnde’l-Mutezile, Dâru’l-Efâki’l-Cedîde, Beyrut, 1978. EL-ISFEHÂNÎ, er-Râğıb, el-Müfredât fî Garîbi’l-Kur’ân, Thk. Safvân Anan ed-Dâvudî, Dâru’l-Kalem, Dimeşk, H. 1412. IZUTSU, Toshihiko, Kur’an’da Akıl ve İnsan, Çev. Süleyman Ateş, Ankara, Tsz. İBN HACER, Ahmed b. Ali, Telhîsu’l-Habîr fî Ehâdîsi’r-Râfi‘iyyi’l-Kebîr, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, 1989. İBN HANBEL, Ahmed, el-Müsned, Müessesetü Kurtuba, Kahire, Tsz. İBN HAZIM, Ebû Muhammed Ali, el-Fasl fî’l-Milel ve’l-Ehvâi ve’n-Nihal, Mektebetu’l-Hâncî, Kahire, Tsz. İBN HİBBÂN, Muhammed et-Temîmî, Sahîh İbn Hibbân bi Tertîb İbn Balaban, Thk. Şuayb Arnavut, Müessesetü’r-Risâle, Beyrut, 1993. İBN MÂCE, Muhammed b. Yezîd, Sünen İbn Mâce, Thk. Muhammed Fuad Abdülbaki, Dâru’l-Fikr, Beyrut, Tsz. İBN MANZÛR, Muhammed b. Mükrim, Lisânu’l-Arab, Dâr Sadır, Beyrut, H. 1414. İBN SİKKÎT, Ebû Yusuf Yakub, Kitâbu’l-Elfâz, Thk. Fahruddin Kabâva, Mektebetü Lübnan Nâşirûn, Lübnan, 1998. İBN TEYMİYYE, Takiyyuddin Ebu’l-Abbas Ahmed b. Abdisselâm, er-Reddu ‘ala’l-Mantıkiyyîn, Dâru’l-Marife, Beyrut, Tsz. İBNU’L-ESÎR, Mecdüddin, Ebû’s-Saadât, en-Nihâye fî Ğarîbi'l-Hadîsi ve’l-Eser, Thk. Tahir Ahmed, Mahmud Muhammed et-Tanâhî, Beyrut, 1979. İMÂM EŞ-ŞÂFİÎ, Muhammed b. İdris, el-Müsned, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, Tsz. KARAMAN, Hayrettin; Ali Özek, İbrahim Kafi Dönmez, Mustafa Çağrıcı, Sadrettin Gümüş, Kur’ân-ı Kerîm Açıklamalı Meâli, T.D.V Yay, Ankara, 2003. EL-KÂSİMÎ, Muhammed Cemaluddin, Mehâsinu’t-Tevîl, Thk. Muhammed Bâsil, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, H. 1418. KURTUBÎ, Şemsüddin Ebû Mahammed Ahmed b. Abdullah, el-Câmi’ li Ahkâmi’l-Kur’ân, Thk. İbrahim Atfayyiş, Dâru’l-Kütübi’l-Mısriyye, Kahire, 1964. MÂTURÎDÎ, Muhammed b. Muhammed, Tevilâtu’l-Kur’ân, Thk. Mecdî Beslûm, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, 2005. ─ Kitâbu’t-Tevhîd, Thk. Fethullah Huleyf, Dâru’l-Cami‘âti’l-Mısriyye, İskenderiyye, Tsz. MENGÜŞOĞLU, Takiyettin, Felsefeye Giriş, Remzi Kitabevi, İstanbul, 1958. MUHAMMED ÂBİD EL-CÂBİRÎ, Tekvînü’l-Akli’l-Arabî, el-Merkezu’s-Sekâfeti’l-Arabî, Beyrut 1991. MUHAMMED ESED, Kur’ân Mesajı, Yeni Şafak, İstanbul, 1999. EL-MÜBÂREKFÛRÎ, Ebû’l-‘Alâ Muhammed Abdurrahman, Tuhfetu’l-Ehvazî bi Şerhi Câmi’t-Tirmizî, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, Tsz. MÜSLİM, İbn Haccâc Ebû’l-Hüseyin, Sahîh Müslim, Thk. Muhammed Fuad Abdülbaki, Dâr’u İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, Beyrut, Tsz. EL-MÜTTAKÎ, Alaaddin Ali Hüsam, Kenzû’l-‘Ummâl fî Süneni’l-Akvâl ve’l-Ef‘âl, Thk. Bekri Hayyânî, Safve es-Sakâ, Müessesetü’r-Risâle, Beyrut, 1981. NESÂÎ, Ahmed b. Şuayb, el-Müctebâ mine’s-Sünen, Mektebü’l-Matbu‘âtü’l-İslâmiyye, Halep, 1986. EN-NESEFÎ, Ebû’l-Berakât Abdullah b. Ahmed, Medâriku’t-Tenzîl ve Hakâiku’t-Te’vîl, Thk. Yusuf Ali, Dâru’l-Kelimi’t-Tayyib, Beyrut, 1998. ER-RÂZÎ, Fahruddin Ebû Abdullah Muhammed b. Ömer, Mefâtihu’l-Ğayb, Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, Beyrut, H. 1420. ES-SEM‘ÂNÎ, Ebû Muzaffer, Mansur b. Muhammed, Tefsirü’s-Sem‘ânî, Thk. Yasin b. İbrahim, Dâru’l-Vatan, Riyad, 1997. SÖZEN, Kemal, “Farâbî’de Akıl ve Aklın Önemi” Süleyman Demirel Ünv. İlahiyat Fak. Dergisi, Sy. 5, Isparta, 1998, s. 65-80. ŞAHİN, Naim, “Kur’ân’ı Kerim’de Akıl ve Aklın Değeri Meselesi” Selçuk Ünv. İlahiyat Fak. Dergisi, Sy. 8, Konya, 1999, s. 221-241. EŞ-ŞANKITÎ, Muhammedülemin b. Muhammed, Advâu’l-Beyân fî Îdâhi’l-Kur’ân bi’l-Kur’ân, Dâru’l-Fikr, Beyrut, 1995. EŞ-Ş‘ARÂVÎ, Muhammed Mütevellî, Tefsîru’ş-Ş‘arâvî, Matâbi‘ Ahbâru’l-Yevm, Yer Belirtilmemiş, H. 1418. EŞ-ŞEVKÂNÎ, Muhammed b. Ali, Fethu’l-Kadîr, Dâr İbn Kesîr, Dimeşk, H. 1414. EŞ-ŞİRBÎNÎ, Şemsuddin Muhammed b. Ahmed, es-Sirâcu’l-Münîr fî’l-İ‘âneti ‘alâ Marifeti B‘adi Meânî Kelami Rabbine’l-Hakîm el-Habîr, Matbaatu Bolâk, Kahire, H. 1285. TABERÂNÎ, Süleyman b. Ahmed, el-M‘ucemu’l-Evsat, Thk. Tarık b. Aviadullah, Abdülmusin b. İbrahim, Dâru’l-Haremeyn, Kahire, H. 1415. ─ el-Mu‘cemu’l-Kebîr, Thk. Hamdi b. Abdülmecid, Mektebetü’l-‘Ulûm ve’l-Hikme, Musul, 1983. ET-TABERÎ, Muhammed b. Cerîr, Câmi‘u’l-Beyân fî Tevili’l-Kur’ân, Thk. Ahmed Muhammed Şakir, Müessesetü’r-Risâle, Beyrut, 2000. TEKİNEŞ, Ayhan, “İlk Devir İslam Dünyasında Akıl Üzerine Tartışmalar” Divan Dergisi, 2001, s. 199-214. TİRMİZÎ, Muhammed b. İsa, es-Sünen, Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabi, Thk. Ahmed Muhammed Şakir vdi., Beyrut, Tsz. YAKIT, İsmail, “Mevlana’da Akıl ve Aklın Kritiği”, Süleyman Demirel Ünv. İlahiyat Fak. Dergisi, Sy. 3, Isparta, 1996, s. 1-20. YILDIZ, Mustafa, “Gazzâlî’nin Akıl Eleştirisi” TYB Akademi Dergisi, Sy. 1, Ankara, 2011, s. 71-85. EZ-ZECCÂC, İbrahim es-Serî, Meâni’l-Kur’ân ve ‘İrâbuh, Thk. Abdülcelil ‘Abdeh, Beyrut, 1988. EZ-ZEYLA‘Î, Cemâluddin Ebû Muhammed Abdullah, Nasbu’r-Râye li Ehâdisi’l-Hidâye Me‘a Hâşiteihi Buğyetü’l-Elma‘î fî Tahrîci’z-Zeyla‘î, Thk. Muhammed ‘Avvâme, Müessesetü’r-Reyyân, Beyrut, 1997. ZUHAYLÎ, Vehbe b. Mustafa, et-Tefsîru’l-Münîr fî’l-Akide ve’ş-Şerîa ve’l-Minhac, Dâru’l-Fikri’l-Muâsıra, Dimeşk, H. 1418.