İlk Manzum Türkçe-Kürtçe Sözlük: Nûbihara Mezinan

Yıl 2017, Cilt: 9 Sayı: 1, 89 - 105, 30.04.2017

Zahir Ertekin

Öz

Bir dilin varlığı ve devamlılığı için en önemli şey, sözlüklerdir. Onlar, bir milletin fikir ve kültür zenginliğidir. Dili gelecek kuşağa aktarmak için çok önemli bir kaynaktır. Sözlükler üzerine yapılan bu bilimsel çalışmalara bilimde, leksikografi denmektedir. İngilizceye de 1860 yıllarında geçen bu kelime, Yunanca “lexikographos” tan gelmekte

olup “konuşmak, sözcük ve söz” gibi anlamlara gelir. Kürtçede ise buna “ferhengnasî” diyebiliriz. Bütün dillerde olduğu gibi Kürtçede de bu bilim vardır ve bu bilimle ilgili çalışmalar yapılmıştır. Yardımcı eser açısından en önemli kaynak iki dilli sözlüklerdir. Tarih boyunca başka milletlerin dilini de öğrenmek de gerekli ve önemliydi. Bu gereklilik kimi zaman ilim için, kimi zaman ticaret için kimi zaman da halk siyaseti için gerekliydi. Birkaç yüzyıldır dünyanın değişimi, dünyadaki seyahatlerin daha kolay ve hızlı olması, başka milletlerin dilini öğrenmeyi de gerekli kılmıştır. Bu nedenlerden ötürü, insanoğlu iki dilli sözlüklere ihtiyaç duymuş ve bu sözlükleri oluşturmaya başlamışlardır. Bu sözlükler yabancı dil için kaynak oluşturmaktadır.

Manzum sözlük geleneği Klasik edebiyatın önemli bir ürünü olarak karşımıza
çıkmaktadır. Bu tür, Müslüman milletlerin birçoğunun eski edebiyatında yer almaktadır.
Arap ve Fars edebiyatından sonra Türk edebiyatında pek çok örneği bulunan manzum
sözlükler, son araştırmalarda Klasik Kürt edebiyatında da bu tradisyonun devam ettiği
gözlemlenmektedir. Bu edebi tür, ağırlıklı olarak çocuklarda dil öğretimi, edebî zevkin
teşekkülü, ezber yeteneğini geliştirmek suretiyle medrese eğitiminin temellerini oluşturma,
Kur'an terminolojisine hazırlama ve aruz ilminin küçük yaşlardan itibaren aşina kılınması
gibi önemli sebeplerden dolayı telif edilmiştir. Elbette bu sebeplerin yanı sıra çocuklarda
özellikle iki dilde kelime dağarcığının erken yaşlarda arttırılması da yine bu telifatın
sebepleri arasında sayılabilir. Ayrıca bu sözlüklerin yabancı bir dilin (ki bu çoğunlukla
Arapça olmuştur) temelinin atılması açısından da önemli vazifeler ifa ettiği söylenebilir.

Bu eserler, geçmişte özellikle medreselerde İslamî ilimlere yeni başlayan talebeler
için fonksiyonel eğitim materyali olarak değerlendirilmişken, bugün malesef sadece
araştırmacıların ilgi gösterdikleri önemli tarihi-edebi eserler olarak değerlendirilmektedir.
Her biri kendi döneminin başta dil olmak üzere kültür, tarih ve günlük yaşam gibi önemli
konularda birer vesika olan bu eserlerin bu tür yayınlarla genç nesile aktarılması ve
kazandırılması son derece önemlidir. Makalemize konu olan sözlük Dilbikulê Cizîrî'nin
Nûbihara Mezinan (Büyüklerin nevbaharı) isimli Türkçe- Kürtçe manzum sözlüğüdür. Bu
eser Klasik Kürt edebiyatında manzum olarak bilinen sekiz adet sözlükten bir tanesidir.
Türklere Kürtçe'yi aşina kılmak ve özellikle Türkçe bilmeyen Kürtlere Türkçe'yi öğretmek
için yazılan bu eser, hem yetişkinlerde hem de çocuklarda iki dilin temel kelime ve
kurallarının öğretilmesi, dinî ve ahlâkî nitelikli tavsiye ve nasihatlerde bulunulması
amaçlanmıştır. Ayrıca, eserin hazırlanışında takip edilen metod, eserin hacmi ve öğretmede
öncelik verilen kelime kadroları bakımından dikkate ve araştırmaya değer bir yapıdadır.
Bu çalışmada bahsi geçen sözlüğün edebi açıdan tahlili, Klasik Türk ve Kürt edebiyatında
önemli bir yeri haiz manzûm sözlük geleneğindeki yeri ve önemine dikkat çekilecektir. 

Anahtar Kelimeler

Manzum Sözlükler, Kürt Edebiyatı, Türk Edebiyatı, Mezinan

Kaynakça

• AKYÜREK, A. R. (2003). Tuhfe-i Remzî, Ankara: Akçağ Yayınları. AYKAÇ, S. (2015). Mela Mehmud Tîruwayî û Ferhenga Wî Ya Menzûm, Bingöl: Bingöl Üniversitesi Yaşayan Diller Enstitüsü Basılmamış Yüksek Lisans Tezi. CİZÎRÎ, D. (2015). Nûbihara Mezinan, İstanbul: Nûbihar Yayınları. DEĞİRMENÇAY, V. (2013). Farsça Şiir Söyleyen Osmanlı Şairleri, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları. GIYNAŞ, K. A. (2015). “Arapça-Farsça-Türkçe Manzum Bir Sözlük: Tufetü’l-İhvân Hediyyetü’s-Sıbyân”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, C.8, S.41, s.154-163. İLHAN, S. (1997). Şemsi Cevâhirü’l-Kelimât (Mukayeseli İnceleme). Basılmamış Yüksek Lisans Tezi. Elâzığ: Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. İMAMOĞLU, A. H. (1993). Farsça-Türkçe Manzum Sözlükler ve Şâhidî’nin Sözlüğü (İnceleme Metin), Erzurum: AÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü (Basılmamış Doktora Tezi). İMAMOĞLU, A. H. (1993). Farsça-Türkçe Manzum Sözlükler ve Şahidî’nin Sözlüğü, Atatürk Üniversitesi SBE, Erzurum: Basılmamış Doktora Tezi. İNCE, Y. (2002). “Manzum Sözlükler ve ‘Şemsî’nin Cevâhirü’lkelimât’ı Üzerine Bir Dil İncelemesi”, Elazığ: Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi. KARAİSMAİLOĞLU, A. (1990). “Manzum Sözlüklerimizden Tuhfe-i Remzi ”, İstanbul: Milli Kültür, s. 60-61. KILIÇ, A. (2005). “Klâsik Türk Edebiyatında Manzum Sözlük Yazma Geleneği ve Türkçe-Arapça Sözlüklerimizden Sübha-i Sıbyân”, Klâsik Türk Edebiyatı Sempozyumu (Prof. Dr. Abdülkadir Karahan’a Armağan) 6-7 Mayıs 2005 Şanlıurfa, (hzl.: Eyüp Azlal, Necmi Karadağ, M. Emin Karahan), Şanlıurfa: Şanlıurfa Belediyesi Kültür ve Turizm Müdürlüğü Yayınları: s. 186-189. MİNORSKY, V. (1997), “Kürtler”, İslam Ansiklopedisi, C. 6, Eskişehir: MEB Yayınları. ÖRS, D. (2012). “Reşîdüddin Vatvât”, DİA, C. 42, s. 574. ÖZ, Y. (2010). Tarih Boyunca Farsça-Türkçe Sözlükler, Ankara: TDK Yayınları. 105 e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi Journal of Oriental Scıentific Research (JOSR) www.esarkiyat.com ISSN: 1308-9633 JOSR Nisan-2017 Cilt:9 Sayı:1 (17) (s. 89-106) JOSR April-2017 Volume:9 Issue:1 (17) ÖZTÜRK, M. (2015). “Manzum Sözlüklerden Sübha-i Sıbyân ile Kürtçe’deki İlk Manzum Sözlük Nûbehara Biçûkan Arasında Bir Karşılaştırma”, Mardin: The Journal of Mesopotamian Studies, C: 1/1, s. 5. PERTEV, R. (2012). Mîrsadul Etfal (Şahrahê Kudekan) Ferhenga Menzum a Kurdî- Farîsî, İstanbul: Nûbihar Yayınları. ŞEYH MARUF NODEYÎ, (1953) Luxetnameyê Ehmedî, Süleymaniye; Irak: Jiyan Yayınları YILDIRIM, K. (2008). Ehmedê Xanî Külliyatı Nûbehara Biçûkan, İstanbul: Avesta Yayınları. YURTSEVEN, N. (2003). Türk Edebiyatında Arapça-Türkçe Manzum Lügatler ve Sünbülzâde Vehbî’nin Nuhbe’si, Ankara Üniversitesi SBE, Ankara: Basılmamış Doktora Tezi.