SÖZLÜ KÜLTÜR BAĞLAMINDA KIRMANCCA (ZAZACA) ŞİİRSEL/EZGİLİ ANLATIM GELENEĞİ, İŞLEYİŞİ VE ÖZELLİKLERİ

Yıl 2018, Cilt: 10 Sayı: 3, 903 - 920, 31.08.2018

Okan Alay

https://doi.org/10.26791/sarkiat.415083

Öz

Toplumların
edebiyatlarının temeli konuşma dilini esas alan sözlü bir zemin üzerine inşa
edilerek süreç içinde gelişim gösterir. Yüzyılları aşan köklü birikim, kültürel
değerler, deneyimler sözlü gelenek yoluyla nesilden nesile aktarılır. Yazının
bulunmasıyla birlikte bu aktarım çoğunlukla yazılı ve görsel ögelerle yapılsa
da halen halk kültüründe, yaşamında sözlü anlatımı ve onun yansıması olan halk
edebiyatını canlı olarak görmek mümkündür. Özellikle kadim sözlü kültür ve
geleneğinin güçlü olduğu Anadolu ve Mezopotamya coğrafyası bu anlamda ayrıca
önem arz eder.

Bu çalışmada söz konusu coğrafyada
yazılı edebiyat geçmişi ancak bir asır öncesine kadar gidebilen, sözlü geleneğinin
ise aksine köklü bir geçmişe sahip olduğu bilinen Kırmanc/Zazaların sözlü kültür varlığına değinilmektedir.  Bingöl, Tunceli, Elazığ, Diyarbakır gibi
illerde yoğun olmak üzere Fırat ve Dicle havzası ve çevresinde yaşayan bu
toplumun aynı zamanda araştırmacılar için başlı başına ciddi bir kaynak olarak
beliren sözlü kültür varlığının yansıması olan şiirsel/ezgili sözlü anlatım
geleneğine, işleyişine, esaslarına vurgu yapılmaktadır. Narrative/anlatımcı
icra çerçevesinde sözlü gelenek ve halk edebiyatında doğaçlama anlatım, saz ve
söz ustalığı/söz-müzik ilişkisi, ozanlık, deyîrbazlık ve halk şairliği ve
dengbêjliğin sosyo-kültürel işlevi değerlendirilmektedir. Neticede; geçmişten
günümüze değin süregelen sözlü kültür/geleneğin hâlâ söz konusu coğrafya ve
toplumda önemli oranda varlığını koruduğu ve sosyo-kültürel işlevini sürdürdüğü
bulgusu dikkatlere sunulmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Sözlü kültür, sözlü gelenek, ezgili/şiirsel anlatım, Zazaca

Kaynakça

• Aksoy, Ozan, “Sözlü Gelenek, Müzik ve Kürt Alevilerin Göçü”, (çev. Metin Yüksel), Kürt Tarihi, S.: 26, Yıl: 2016, ss. 12-17.
• Aldatmaz, Nadire Güntaş, Folklorê Kirmancan Ser o, Roşna Yayınevi, Diyarbakır, 2014.
• Aydın, Sevim, Deyîrbazê Dêrsimî Saît Bakşî, Roşna Yayınevi, Diyarbakır, 2013.
• Başgöz, İlhan, “Türkiye’de Folklor Çalışmaları ve Milliyetçilik”, Turkish Studies, Volume 6/3, 2011, ss.1535-1547.
• Blau, Joyse, Contes Kurdes, ed. Fleuve et Flamme, Paris, 1986.
• Bor, Abdülkerim, Bingöl Yöresi Zazaca Halk Türküleri, Bingöl Üniversitesi Yaşayan Diller Enstitüsü, “Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi”, Bingöl, 2014.
• Can, Mutlu, “Dêrsim Merkezli Alevi Kırmanckî (Zazakî) Müziği”, Mardin Artuklu Üniversitesi, Müzikoloji ve Sözlü Müziksel Gelenekler Semineri, 5 Haziran 2014, Mardin.
• Daimi, Cengiz, Dizeleriyle Tarihe Tanık Dersim Şairi: Sey Qaji, Horasan Yayınları, İstanbul, 2010.
• Deniz, Dilşa, Yol/Rê: Dersim İnanç Sembolizmi-Antropolojik Yaklaşım, İletişim Yayınları, İstanbul, 2014.
• Engin, Leyla Mihrinaz, “Dengbêj Gazin ve Göç”, Kürt Tarihi, S.: 26, Yıl: 2016, ss. 44-47.
• Greve,Martin, “Ali Baran ile Söyleşi”, Kürt Tarihi, S.:27, Yıl: 2016, s.48-53.
• Günay, Umay, “Halk Şiirinde Ayak Konusunda Düşünceler”, Millî Folklor, S.: 8, Yıl: 2, 1990, s.32-34.
• Hamelink, Wendy, “Evdalê Zeynikê’nin Peşinde Bir ömür”, Kürt Tarihi, S.: 26, Yıl: 2016, ss. 48-59.
• Karasu, Doğan, Ahmet Hülakü, Orhan Korkmazcan, Devrim Güleryüz, Özlem Güngör, Bingöl Dengbêjleri, Peri Yayınları, İstanbul, 2007.
• Karasu, Doğan, Dinya d’ Yo Darê Ma, Vate Yayınları, İstanbul, 2012.
• Kıraç, Ekrem, “Türk Halk Şiirinde Ritm, Ezgi ve Ninni Söyleme Geleneğinin Rolü”, Pamukkale Üniversitesi, Eğitim Fakültesi Dergisi, Yıl: 1997, S.:3, s.38-44.
• Köprülü, M. Fuad, Edebiyat Araştırmaları, Ötüken Yayınları, İstanbul, 1989.
• Lerch, Peter Ivanowiç, Forschungen ûber die Kurden und die Iranischen Nord-Chalder, St. Petersburg, 1858.
• Lings, Martin, Antik İnançlar, Modern Hurafeler, (Çev.: Nabi Avcı- Ufuk Uyan), Ağaç Yayıncılık, İstanbul, 1991.
• Malmisanij, M., Folklorê Ma ra Çend Nimûney, Jina Nû Yayınları, Uppsala, 1991.
• Mela Ehmedê Xasî, Mewlidê Kirdî, Litoğrafya Matbaası, Dîyarbekir Vilayeti, 1899.
• Ong, Walter J., Orality and Literacy: The Technologizing of the Word. Methuen, Londra and New York, 1982.
• Ong, Walter J., Sözlü ve Yazılı Kültür: Sözün Teknolojileşmesi, (Çev.: Sema Postacıoğlu Banon), Metis Yayınları, İstanbul, 1995.
• Öztürkmen, Arzu, Türkiye’de Folklor ve Milliyetçilik, İletişim Yayınları, İstanbul, 2006.
• Parry, Milman, The Making of Homeric Verse: The Collected Papers of Milman Parry. Ed. Adam Parry. Oxford ve New York: Oxford UP, 1987.
• Schafers, Marlane, “Utançtan Kamusal Sese: Kadın Dengbêjler, Acının İşlenişi ve Kürt Tarihi” (çev. Ergin Öpengin), Kürt Tarihi, S.: 26, Yıl: 2016, ss. 24-29;
• Sakaoğlu, Saim, “Halk Edebiyatı”, İslam Ansiklopedisi, C. 15, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul, 1997.
• Taş, Fırat, “Bir Sözlü Gelenek Olarak Dengbêjlik ve Tarih Anlatımı”, Kürt Tarihi, S.: 27, Yıl: 2016, ss. 34-41.
• Temo, Selim, Sonsöz”, Abdalın Bir Günü [Mehmed Uzun], İthaki Yayınları, İstanbul, 2006.
• Toolan, Michael J., Narrative A Critical Linguistic Introduction, London, 1988.
• Uzun, Mehmed, Kürd Edebiyatına Giriş, Belge Yayınları, İstanbul, 1999.
• Uzun, Mehmed, Dengbêjlerim, İthaki Yayınları, İstanbul, 2006.