İLİYA BAR ŞÎNÂYÂ’NIN ‘KᵊTOBO Dᵊ-TARGᵊMONO’ ADLI SÜRYANCA-ARAPÇA LEKSİKOGRAFİK ESERİ ve DEĞERİ

Yıl 2019, Cilt: 11 Sayı: 3, 1372 - 1410, 31.12.2019

M.sait Toprak

https://doi.org/10.26791/sarkiat.646166

Öz

X-XI.
yüzyıllarda yaşamış olan Süryani yazar ve Nusaybin Metropoliti İliyâ bar
Şînayâ’nın (d.975-ö.1046) Kᵊtobo
dᵊ-Targᵊmono (Kitâbu’t-Tercümân fî Taᶜlîmi’l-Luğati’s-Süryân)
adlı leksikolojik eseri, Süryanca ve Arapça olarak kaleme alınan
konulu-kavramsal nitelikte dönemi için alanında tek ve ilk çalışma olması
açısından önem arzetmektedir. Özellikle, Grekçe Mantık, Felsefe, Astronomi ve Dilbilim
çalışmalarının Süryanca üzerinden Arapçalaştırılarak kazandırılmasında önemli
bir rolü olan Süryanî mütercimlerin bu aktarım esnasında ürettikleri kavramlar
ve gösterdikleri çabaların bir kısmını bu eser üzerinden incelemek, Türkiye’de
bakir bir alan olan Süryanca Sözlükbilimi araştırmaları için ilkeseldir. Arap
dilbilimci Sibeveyh’le başlayan Arapça gramerine dair çalışmalar ve ardından
üretilen muᶜcemler, bu anlamda tek başlarına Arapça sözlükbilimsel
terminolojiyi anlamaya kâfî gelmemektedir. Bu yönüyle, tarihsel süreç
içerisinde hem Süryanca Sözlükbilimi hem de Arapça Sözlükbilimi geleneklerini,
tarihsel gelişim süreçleri içerisinde her ikisini karşılaştırmalı olarak anlama
gayreti, sözkonusu alan için daha bilimsel bir zemini hazırlayacak türdendir.
Genelde dilbilimsel araştırmalarda Süryani dilbilimcilerin yeterince bilinmiyor
olması ve özelde de leksikografik eserler bağlamında yeteri kadar bu alanda
çalışmanın yapılmamış olması, İliya’nın Kᵊtobo dᵊ-Targᵊmono adlı konulu-kavramsal-didaktik leksikografik eserini
çalışmaya değer kılmıştır. İliya, eserinin mukaddimesinde sebeb-i teᵓlîf
sâdedinde; Mezopotamya bölgesinde yaşayan Arapça ve Süryanca konuşan
Süryaniler’e Süryanca öğretmek amacıyla hem gramer hem de sözlükbilimsel
çalışmalara vurgu yaparak eserini kaleme aldığını ifade etmektedir. Bu
araştırma da, müellifin sözkonusu amacını günümüz sözlükbilimsel çalışmalar
çerçevesinde ele almayı hedeflemektedir.

Anahtar Kelimeler

İliya bar Şînâyâ, Nusaybinli İliya, Ktobo d-Targumono, leksikoloji, Süryanca Sözlükbilimi

Destekleyen Kurum

Mardin Artuklu Üniversitesi BAP Koordinatörlüğü

Proje Numarası

BAP-15-YDE-05

Kaynakça

• Merx,Adelbertus, Historia artis grammaticae apud Syros, Leipzip 1889.Assemani E. ve J.S. Assemani (1759). Bibliothecae Apostolicae Vaticanae Codicum Manuscriptorum Catalogus 1.3, Roma.Assemanus, Guiseppe Simonius, Bibliotheca Orientalis Clementino-Vaticana/ 3, De scriptoribus Syris Nestorianis, Roma 1725.Bakker, Dirk, ''Lemma and Lexeme: The Case of Third-Alaph and Third-Yodh Verbs'', Pages 11-25 in Foundations for Syriac Lexicography III: Colloquia of the International Syriac Language Project. Edited by Dyk, Janet W. and van Peursen, Wido Th.. Perspectives on Syriac Linguistics 4. Piscataway, NJ: Gorgias Press, 2008.Basanese, Laurent, ''Le Cantique d’Élie de Nisibe (975-1046)'', Orientalia Christiana Periodica 78:2 (2012): 467-506.Bertaina, David, ''An Arabic Account of Theodore Abu Qurra in Debate at the Court of Caliph al-Ma’mun: A Study in Early Christian and Muslim Literary Dialogues''. Ph.D. dissertation, The Catholic University of America, 2007.Bertaina, David, ''Science, Syntax, and Superiority in Eleventh-Century Christian-Muslim Discussion: Elias of Nisibis on the Arabic and Syriac Languages'', Islam and Christian-Muslim Relations 22:2 (2011): 197-207.Bertaina, David, ''The Development of Testimony Collections in Early Christian Apologetics with Islam'', Pages 151-173 inThe Bible in Arab Christianity. Edited by Thomas, David Richard. The History of Christian-Muslim Relations 6. Leiden / Boston: Brill, 2007.Bhayro, Siam, ''Syriac Medical Terminology: Sergius and Galen’s Pharmacopia'', Aramaic Studies 3:2 (2005): 147-165.Borrut, Antoine, ''La circulation de l’information historique entre les sources arabo-musulmanes et syriaques: Élie de Nisibe et ses sources'', Pages 137-159 in L’historiographie syriaque. Edited by Debié, Muriél. Études syriaques 6. Paris: Geuthner, 2009.Brock, Sebastian P., ''Greek Words in Ephrem and Narsai: A Comparative Sampling'', ARAM 12 (2000): 439-449.Brock, Sebastian P., ''Greek Words in Syriac: Some General Features'', Scripta Classica Israelica 15 (1996): 251-262.Brock, Sebastian P., ''Greek Words in the Syriac Gospels (Vet and Pe)'', Le Muséon 80 (1967): 389-426.Brock, Sebastian P., ''Some Aspects of Greek Words in Syriac'', Pages 80-108 in Synkretismus im syrisch-persischen Kulturgebiet: Bericht über ein Symposion in Rheinhausen bei Göttingen in der Zeit vom 4. bis 8. Oktober 1971. Edited by Dietrich, Albert. Abhandlungen der Akademie der Wissenschaften in Göttingen, Philologisch-Historische Klasse III.96. Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht, 1975.Brock, Sebastian P., ''Syriac Lexicography: Reflections on Resources and Sources'‘, Aramaic Studies 1:2 (2003): 165-178.Chabot, Jean Baptiste and Brooks, Ernest Walter, eds. Eliae metropolitae Nisibeni opus chronologicum. CSCO 62-63, Syr. 21-24. Paris: Secrétariat du CorpusSCO, 1909-1910.Chabot, Jean Baptiste, ed. Eliae metropolitae Nisibeni Opus chronologicum. Pars posterior. CSCO Syr. III.8. Paris: Typographeo Reipublicae, 1909-1910.Cheikho, Louis, ed. Seize traités théologiques d’auteurs arabes chrétiens (IXe-XIIIe siècles). Beyrouth: Imprimerie catholique, 1906.Cheikho, Louis, ed. Trois traités anciens de polémique et de théologie chrétiennes. Beirut: Imprimerie catholique, 1923.Cheikho, Louis, ''Majālis Īliyya muṭrān Naṣībīn'', al-Machriq 20 (1922): 33-44, 112-122, 267-272, 366-377, 425-434.de Lagarde, Paul A., ed. Praetermissorum libri duo. Göttingen: Dieterichsche Universitätsbuchhandlung, 1879.del Río Sánchez, Francisco, ''Un debate entre Elías de Nísibe y el visir Ibn ‘Ali al-Magribi (417H–1026 d. C.)'', Collectanea Christiana Orientalia 1 (2004): 163-183.del Río Sánchez, Francisco, ''Un debate entre Elías de Nísibe y el visir Ibn ‘Ali al-Magribi (417H–1026 d. C.)'', Collectanea Christiana Orientalia 1 (2004): 163-183.Delaporte, Louis Joseph, La chronographie d’Élie Bar-Šinaya, Métropolitain de Nisibe. Bibliothéque de l’École des Hautes Études 181. Paris: Librairie Honoré Champion, 1910.Delly, Emmanuel, La théologie d’Élie bar-Šénaya. Étude et traduction de ses entretiens. Studia Urbaniana 1. Roma: Pontificiam Universitatem Urbanianam de Propaganda Fide, 1957.El-Eb Elbir Abuna, el-Edebu’l-Lugatu’l-Âramiyye (ܣܦܪܢܘܬܐ ܕܠܫܢܐ ܐܪܡܝܐ), (II.baskı) Daru’l-Maşriq, Beyrut 1996. (s. 381-386)Fiey, Jean-Maurice, Nisibe, métropole syriaque orientale et ses suffragants des origines à nos jours. CSCO 388, Subs. 54. Louvain: Secrétariat du CorpusSCO, 1977.G. Hoffmann, Opuscula Nestoriana (Kiel 1880).Giuseppe Furlani, ‘Ilmanoscritto siriaco 9 dell’India Office,’ Rivista degli Studi Orientali 10 (1924),315–20.)Gottheil, Richard J.H., ed. A Treatise on Syriac Grammar by Mâr(i) Eliâ of Sôbhâ. Berlin: Wolf Peiser, 1887.Gottheil, Richard J.H., ed. Tûrâs mamllâ sûrjâjâ = A Treatise on Syriac Grammar by Mâr(i) Eliâ of Sôbhâ. Ph.D. dissertation, Leipzig 1886-87, Nr. 47. Leipzig: W. Drugulin, 1886.Gottheil, Richard J.H., ed. Tûrâs mamllâ sûrjâjâ = A Treatise on Syriac Grammar by Mâr(i) Eliâ of Sôbhâ. Ph.D. dissertation, Leipzig 1886-87, Nr. 47. Leipzig: W. Drugulin, 1886.Horst, L., Des Metropoliten Elias von Nisibis Buch vom Beweis der Wahrheit des Glaubens: übersetzt und eingeleitet. Colmar: Eugen Barth, 1886. Keywords: XI CE, Elias of Nisibis, polemic, Muslim-Christian relations, anti-Judaism, anti-Jacobite, anti-Melkite, Nestorian, primary sources [Syriac] German translationHoyland, Robert G., Seeing Islam as Others Saw It: A Survey and Evaluation of Christian, Jewish and Zoroastrian Writings on Early Islam. Studies in Late Antiquity and Early Islam 13. Princeton, NJ: Darwin Press, 1997.J.H.Möller, ‘Ueber den Syrischen Nomenclator des Thomas a Novaria’, Gotha 1840.Keseling, Paul, ''Die Chronik des Eusebius in der syrischen Überlieferung'', Oriens Christianus III, 1 (1927): 23-48, 223-241; 2 (1927), 33-56.Kessel, Grigory M., ''A Fragment from the Lost “Book of Admonition(s)” by Abraham bar Dašandad in Risāla fī faḍīlat al-‛afāf (“Letter on Priority of Abstinence”) of Elias of Nisibis'', Pages 109-130 in Gotteserlebnis und Gotteslehre. Christliche und islamische Mystik im Orient. Edited by Tamcke, Martin. Göttinger Orientforschungen: Reihe 1, Syriaca 38. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag, 2011.King, Daniel, “Elements of the Syriac Grammatical Tradition as these Relate to the Origins of Arabic Grammar”, ss.189-209, The foundations of Arabic linguistics : Sibawayhi and early Arabic grammatical theory / edited by Amal Elesha Marogy ; with a foreword by M.G. Carter. (Studies in Semitic languages and linguistics; v. 65).S.E. Assemani and A.F. Gorius, Bibliothecae Mediceae Laurentianae et Palatinae Codicum Mms. Orientalium Catalogus (Florence 1742).Samir Samir Khalil, “Deux cultures qui s'affrontent: Une controverse sur l'i`rab au XIe siècle entre Élie de Nisibe et le Abu l-Qasim”, Mélanges de l'Université Saint-Joseph: Mélanges offerts au R. P. Henri Fleisch, S.J. II. - (1976) vol.49 1975, ss.617-649.Weninger, S., “Das “Übersetzungsbuch” des Elias von Nisibis 10./11. Jh. im Zusammenhang der syrischen und arabischen Lexikographie” in Hüllen, W.,ed., The World in a List of Words (Tübingen: Niemeyer, 1994), 55–66.Wright, William, Catalogue of the Syriac Manuscripts in the British Museum acquired since the Year 1838, vol. 3 London 1872, 1173–4.Yuhanna Dolabani, René Lavenant, Sebastian Brock and Samir Khalil Samir, ‘Catalogue des manuscrits de la Bibliothèque du Patriarcat Syrien Orthodoxe à Hums’, Parole de l’Orient 19 (1994), 555–661.