OSMANLI SON DÖNEMİNDEKİ BAZI COĞRAFYA VE TARİH KAYNAKLARINDA DİYÂR-I BEKR VİLAYETİNİN GENEL DURUMU

Yıl 2020, Cilt: 12 Sayı: 4, 1435 - 1457, 31.12.2020

Cuma Karan

https://doi.org/10.26791/sarkiat.804450

Öz

Yağlıkçızâde lakabıyla meşhur olan Ahmet Rifat Efendi, Şemseddin Sâmi ve Kolağası Ali Cevad bey gibi simalar, Osmanlı Tanzimat döneminin (1839-1908) en önemli coğrafya ve tarihçi müellifler arasında yer alır. Aynı zamanda dönemin önemli aydınları arasında kabul edilen bu müellifler, Osmanlı coğrafyasına yönelik yazdıkları ansiklopedik eserleriyle önemli bir boşluğu doldurmuşlardır. Günümüzde Osmanlı’nın hâkim olduğu coğrafya üzerine yapılacak çalışmalarda bu iki müellif başvurulabilecek önemli kaynaklar arasında bulunmaktadır.
Yağlıkçızâde lakaplı Ahmet Rifat Efendi’nin yazdığı Lugat-ı Târîhiyye ve Coğrafiyye’si (I- VII, İstanbul 1299- 1300) ile Şemseddin Sâmi’nin Kamûsü’l-A‘lâm’ı (I- VI, İstanbul 1306- 1316/1889- 1899) ve Osmanlı sınırları içindeki coğrafî mevkiler için kolağası Ali Cevad’ın hazırladığı Memâlik-i Osmâniyye’nin Tarih ve Coğrafya Lügati (I- I V, İstanbul 1311-1317) eserlerinde Diyâr-ı Bekr bölgesiyle ilgili yer ve isimler hakkında da önemli bilgileri paylaşmaktadırlar. Müelliflerin eserlerinde bölgenin; sınırları, yerleşim yerlerinin isim kökeni, tarihî ve coğrafî konumu, demografik yapısı, eğitim seviyesi, halkın inanç durumu, yıllık toplanan vergiler ve burada yetişen ürünler hakkında geniş bilgiler bulmak mümkündür.
Bu çalışmada mezkûr müellifler ve eserleri kısaca tanıtılacak; müelliflerin eserlerinde Diyâr-ı Bekr Vilayeti’nin; tarihî, coğrafî, kültürel, sosyal ekonomik, demografik, inanç ve - eğitim,yapısıyla ile ilgili malumat aktarılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Devleti,, Tanzimat, Diyâr-ı Bekr Vilayeti, Yağlıkçızâde Ahmet Rifat Efendi, Şemseddin Sâmi

THE GENERAL SITUATION OF THE DIYÂR-I BEKR PROVINCE IN THE GEOGRAPHY AND HISTORY SOURCES OF THE TANZIMAT PERIOD

Öz

The people like Ahmet Rifat, known as "Yaglikcizade", Semseddin Sâmi and Ali Cevat Bey take place among the important geographers and historians of the period of Tanzimat. At the same time, these writers who took place among the intellectuals of the period had fulfilled an important mission by writing encyclopaedia. Today, they are still important writers for the new regional works in order to compare with the past.
"Lugat-i Tarihiyye and Cografiyye" which had been written by Ahmet Rifat, known as Yaglikcizade, the work of Semseddin Sâmi "Kamusu'l-A'lam" and "History and Geography Dictionary of Memalik-i Osmaniyye" which had been written by Cevad Bey for the geographical areas in Ottoman territory have included important information about the places and names in the region of Diyar-i Bekr. In the works of these writers, it is possible to find information about the boundaries of the region, the etymology of the names of places in the region, the historical and geographical position of places, the demographical structure of them, the level of education, the belief of the folk, the annual taxes and the local agricultural products.
This paper aims to provide comparative information about history, geography, culture, education, economy, belief and socio-demographic structure of Diyar-i Bekr region in addition to the introduction about the works of the writers above

Anahtar Kelimeler

Ottoman Empire, Tanzimat, Diyâr-ı Bekr province, Yağlıkçızâde Ahmet, Rifat Efendi,, Şemseddin Sâmi,

Kaynakça

• BİBLİYOGRAFYA Akün, Ömer Faruk. “Şemseddin Sâmi” MEB İslam Ansiklopedisi. 11/411-422. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1979.
• Aykut, Ayhan. “Ansiklopedi”, Diyanet İslam Ansiklopedisi. 3/217-227. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Babinger, Franz. Osmanlı Tarih Yazarları ve Eserleri. çev. Coşkun Üçok. Ankara: Kültür Bakanlığı, 1992.
• Bekadze, Iasha. “Osmanlıda Kullanılan Vilâyet Tabiri Üzerine”, Karadeniz Uluslararası Bilimsel Dergi, 36/36, (2017), 240-268
• Bursalı Mehmet Tahir Bey. Osmanlı Müellifleri. Haz. A. Fikri Yavuz& İsmail Özen. 3.Cilt. İstanbul: Meral Yayınevi, 1972.
• Cevad, Ali. “Diyarbekir”, Memâlik-i Osmâniyye’nin Târih ve Coğrafya Lugatı Dersaadet: Mahmut Beğ Matbaası, 1313.
• Ceylan, Ayhan. “Tanzimat Dönemi Osmanlı Basım ve Yayınında Hukukî Düzenleme (1839-1876)”, Türk Hukuk Tarihi Araştırmaları, 1 (2006), 139-155.
• Erverdi, Ezel (ed.), Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi. 7 Cilt. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1990.
• İbni Ezrak, Ahmed b. Yusuf b. Ali el-Farki. Tarih-i Meyyafarkin. thk. K.Faruk-Y.Baluken. İstanbul: Nubîhar Yayınları, 2014.
• İpşirli Mehmet. "Beylerbeyi", Diyanet İslam Ansiklopedisi. 6/69-74. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• İpşirli Mehmet. "Klasik Dönem Osmanlı Devlet Teşkilâtı", Osmanlı Devleti ve Medeniyet Tarihi, Haz. Ekmeleddin İhsanoğlu. İstanbul: İRCİCA Yayınları, 1994.
• Hollerweger, Hans, Turabdin. Österreich: Eigenverlag, 1999.
• Kallek, Cengiz. “Okka”, Diyanet İslam Ansiklopedisi. 33/338-339. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Karan, Cuma. Diyâr-ı Bekr ve Müslümanlarca Fethi. İstanbul: Ensar Yayıncılık, 2011.
• Karan, Cuma. “Diyâr-ı Bekr Bölgesinde Toplum ve Ekonomi (İslam Fethinden Hamdânîler'e Kadar/639-905)”, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2016.
• Kılıç, Orhan. “XVIII. Yüzyılın İlk Yarısında Osmanlı Devleti’nin Eyalet ve Sancak Teşkilatlanması”, Yeni Türkiye. 31 (Ocak-2000), 89-110.
• Levend, Agâh Sırrı. Şemseddin Sâmi. Ankara: TDK Yayınları, 1969.
• Hasan İbrahim Hasan, İslam Tarihi, çev. Heyet. 6 Cilt. İstanbul: Kayıhan Yayınları, ts.
• Özcan, Abdulkadir. “Ahmet Rifat Efendi” Diyanet İslam Ansiklopedisi. 2/130-131. İstanbul: TDV Yayınları, 1989.
• Rifat Efendi, Ahmet. “Diyarbekir”, Lugat ı Târihiyye ve Coğrafiye. 6 Cilt. Bab-ı Ali İstanbul: 1300/1881 (Ankara: ilk basım, Tıpkıbasım, 2004)
• Sâmi, Şemseddin. “Diyarbekir”, Kamusu’l A’lam. 3 Cilt. İstanbul: Mihran Matbaası, 1889-1898.
• Şimşek, Mehmet. Keldanîler ve Diyarbakır. İstanbul: Kent Işıkları Yayınları, 2018.
• Torun, Sadık Fatih. “Son Dönemde Osmanlı İmparatorluğu’nun İdari Taksimatı”, Türk & İslam Dünyası Sosyal Araştırmalar Dergisi (TİDSAD), 14 (Aralık 2017), 85-110.
• Uçman, Abdullah. “Şemseddin Sâmi”, Diyanet İslam Ansiklopedisi. 38/519-523. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.