ZEKERİYYĀ B. YAḤYĀ EN-NĪSĀBŪRĪ’NIN KITĀBU’L-FITEN’İ: İBN ṬĀVŪS’UN ESERLERİNDE KAYIP BİR KİTABI KEŞFETMEK

Yıl 2021, Cilt: 13 Sayı: 1, 381 - 400, 30.04.2021

Mahmut Demir

https://doi.org/10.26791/sarkiat.863209

Öz

Bu makalede, VII/XIII. asrın en etkili Şīʿī/imāmī isimlerinden Raḍıyuddīn Ali b. Ṭāvūs el-Ḥıllī (ö. 664/1266)’nin fiten ve melāḥime dair bir derlemesi sayesinde muttali olabildiğimiz kayıp bir eserin tanıtımı yapılacaktır. Kitābu’l-Fiten adlı bu eserin müellifi III/IX. asır Ḥanefī faḳīhlerinden Nīsābūrlu Zekeriyyā b. Yaḥyā b. el-Ḥāriŝ’tir. Müellifi hakkında sınırlı bir bilgiye sahip olduğumuz bu esere dair hiç bir kaynakta herhangi bir bilgiye rastlayabilmiş değiliz. Bu itibarla çalışmamızın hadis literatürü alanına mütevazı bir katkı sunacağını umuyoruz. Öte yandan bu eser, içerdiği Mehdī ile alakalı rivayetlerin yanısıra Emevī aleyhtarı meŝālib rivayetleri göz önüne alındığında Şīʿī doktrini desteklemek maksadıyla telif edilmiş izlenimini uyandırmaktadır. Bu durumun, adı geçen eserin ilgili Sunnī literatürde hiçbir şekilde zikredilmemesi ile alakası olup olmadığı, yanısıra eserin içerik analizinden hareketle sahibine aidiyeti bu makalede değerlendirilecektir.

Anahtar Kelimeler

Nīsābūr, Ḥanefī, Şīʿī, Fiten, Mehdī

Kaynakça

• Aḥmed b. Ḥanbel, Ebū Abdillah Ahmed b. Muhammed. Musnedu’l-Imām Aḥmed b. Ḥanbel. ed. Şuʿayb el-Arnaʾût Murşid, ‘Âdil. nşr. Şuʿayb el-Arnaʾût, Murşid ‘Âdil. Beyrut: Muʾessesetu’r-Risâle, 1421–2001.
• Asḳalānī, Ebu’l-Faḍl Şīhābūddīn Ahmed İbn Ḥacer el-. Tehẕību’t-Tehẕīb. 12 Cilt. Hind: Dāiretu’l-Meʿairifi’n-Niẓamiyye, 1396–1976.
• Başoğlu, Tuncay. “Tezkiye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 41/77-79. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Beyḥaḳī, Aḥmed b. el-Ḥuseyn b. ʿAlī el-. el-Ḳırāe Ḫalfe’l-İmām. nşr. Muhammed es-Saʿīd b. Besyūnī Zeġlūl. Beyrut: Dāru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1405–1985.
• Beyḥaḳī, Aḥmed b. el-Ḥuseyn b. ʿAlī el-. Kitābu’l-Esmāʾ ve’ṣ-Ṣıfāt. nşr. Abdullah b. Muhammed el-Ḥāşādī. 2 Cilt. Cidde: Mektebetu’s-Sevâdî, 1413–1993.
• Bezzār, Ebū Bekr Aḥmed b. ʿAmr el-. el-Baḥru’z-Zeḫḫār. nşr. Maḥfūẓurrahmān Zeynullāh, ʿAdil b. Saʿd, ṢabrīʿAbdulḫālıḳ eş-Şāfiʿî. 18 Cilt. Medine: Mektebetu’l-ʿUlūm ve’l-Ḥikem, 1430–2009.
• Buḫārī, Ebū ʿAbdillāh Muḥammed b. İsmāʿil el-. et-Tārīḫu’l-Evsaṭ. nşr. Maḥmūd İbrāhīm Zāyed. 2 Cilt. Kahire: Mektebetu’d-Dāri’t-Turāŝ, 1397–1977.
• Buḫārī, Ebū ʿAbdullāh Muḥammed b. İsmāʿīl el-. el-Cāmiʿu’l-Musnedu’ṣ-Ṣaḥīḥu’l-Muḫtaṣar. nşr. Muḥammed Zuheyr en-Nāṣır. 9 Cilt. Beyrut: Dāru Ṭūḳu’n-Necāt, 1422–2001.
• Buḫārī, Ebū ʿAbdullāh Muḥammed b. İsmāʿīl el-. el-Edebu’l-Mufred. nşr. Muḥammed Fuʾād ʿAbdilbāḳī. Riyāḍ: Mektebetu’l-Maʿārif, 1419–1998.
• Bulliet, Richard W. The Particians of Nishapur : a study in medieval Islamic social history. Cambridge : Harvard University, 1972.
• Çeker, Huzeyfe. Hanefi Mezhebinde Biyografi Geleneği. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi Yayınları, 2018.
• Çelebi, İlyas. İtikadî Açıdan Uzak ve Yakın Gelecekle İlgili Haberler (Fiten-Melhim-Kıyamet Alametleri). İstanbul: Kitabevi, 1996.
• Demir, Mahmut. Hadis ve İdeoloji : Şiî-Sünnî İhtilafının Hadis Rivayetine Yansımaları. Ankara: Otto Yayınları, 2015.
• Ebū Saʿd el-Ḳuşeyrī, Abdullah b. ʿOmar b. Ebī Manṣūr. el-Erbaʿūn fī Mesānīdi’l-Meşāyiḫi’l-ʿİşrīn ʿani’l-Aṣḥābi’l-Erbaʿīn. nşr. Bedr b. Abdullah el-Bedr. Riyāḍ: Eḍvâʾu’s-Selef, 2. Basım, 1420–2000.
• Ebû Yaʿlâ el-Ḫalīlī, Ḫalīl b. Abdullāh b. Ahmed b. İbrāhīm b. el-Ḫalī el-Ḳazvīnī. el-İrşād fī Maʿrifeti ʿUlemāʾi’l-Ḥadīŝ. nşr. Muḥammed Saʿīd ʿUmar İdrīs. 3 Cilt. Riyāḍ: Mektebetu’r-Ruşd, 1409–1988.
• Fākihī, Ebū Abdullah Muhammed b. İsḥāḳ el-Mekkī el-. Aḫbāru Mekke fī Ḳadīmi’d-Dehri ve Ḥadīŝihī. nşr. Abdulmelik Abdullah Dehīş. 6 Cilt. Beyrut: Dāru Ḫaḍar, 1414–1993.
• Fārisī, Ebū’l-Ḥasen Abdulġāfir b. İsmāʿīl Abdulġāfir el-. el-Ḥalḳatü’l-ūlā min Tārīḫi Nīsābūr = Kitābu’s-Siyāḳ li- Tārīḫi Nīsābūr. nşr. Muhammed Kāẓım el-Mahmūdī. Ḳumm: Cemāʿatu’l-Muderrisīn, 1403–1982.
• Ḥākim, Ebū Abdillah Muhammed b. Abdullah el-Ḥākim en-Nīsābūrī el-. el-Mustedrek ʿala’ṣ-Ṣaḥīḥayn. nşr. Musṭafā ʿAbdulḳādir ʿAṭā. 4 Cilt. Beyrut: Dāru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1411–1990.
• Ḥākim, Ebū Abdillah Muhammed b. Abdullah el-Ḥākim en-Nīsābūrī el-. Maʿrifetu ʿUlūmi’l-Ḥadīs. nşr. Ahmed b. Fāris es-Selūm. Beyrūt: Dāru İbn Ḥazm, 1424–2003.
• Ḥākim, Ebū Abdillah Muhammed b. Abdullah el-Ḥākim en-Nīsābūrī el-. Tārīḫu Nīsābūr (Ṭabaḳatu Şuyūḫi’l-Ḥākim). nşr. Ebū Muʿāviye Māzin b. ʿAbdurrahmān. Beyrut: Dāru’l-Beşāiri’l-İslāmiyye, 1427–2006.
• Ḫalīfe en-Nīsābūrī, Ahmed b. Muhammed b. el-Ḥasen el-. Telḥīṣu Tārīḫ-i Nīsābūr. Ṭahrān: Kitābḫāne İbn Sīnā, ty.
• Ḫānsārī, Muhammed Bāḳır b. Zeynilâbidîn b. Caʿfer el-Mūsevī el-. Ravḍātu’l-cennāt fî aḥvāli’l-ʿulemāʾ ve’s-sādāt. 5 Cilt. Beyrut: ed-Dāru’l-İslāmiyye, 1411–1991.
• Ḥāriŝī, Ebū Muhammed Abdullāh b. Muhammed el-. Musnedu Ebī Ḥanīfe. nşr. Ebū Muhammed el-Asyūṭī. Beyrut: Dāru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1429–2008.
• Ḫaṭīb, Ebū Bekr Aḥmed b. ʿAlī b. Ŝābit el-Baġdādī el-. Tārīḫu Baġdād. nşr. Beşār ʿAvvād Maʿrūf. 16 Cilt. Beyrut: Dāru’l-Ġarbi’l-İslāmī, 1422–2002.
• Heyet, Āyetullāh ʿAlī el-Kūrānī ve. Mu’cemu Aḥādīŝi’l-Mehdī. nşr. Muʾessesetu’l-Meʿārifi’l-İslāmiyye. 8 Cilt. Ḳumm: Muʾessesetu’l-Meʿārifi’l-İslāmiyye, 2. Basım, 1428–2002.
• Ḥurr el-ʿĀmilī, Muhammed b. el-Ḥasen b. ʿAlī el-. Emelu’l-Āmil. nşr. es-Seyyid Ahmed el-Ḥuseynī. 2 Cilt. Ḳumm: Dāru’l-Kitābi’l-İslāmī, 1362–1943.
• İbn Aʿŝem, Ebū Muḥammed b. Aʿŝem el-Kūfī. Kitābu’l-Futūḥ. nşr. ʿAlī Şīrī. 9 Cilt. Beyrūt: Dāru’l-Aḍvāʾ, 1991.
• İbn Bābeveyh, Ebū Caʿfer Şeyḫ Ṣadūḳ Muhammed b. Ali b. Huseyn. Kemālu’d-dīn ve Temāmu’n-niʿme. Ḳumm : Muessesetu’n-Neşri’l-İslāmī, 1984.
• İbn Ḥavḳal, Ebū’l-Ḳāsım Muḥammed b. Alī en-Naṣībī el-Baġdādī. Ṣūratu’l-ʿArḍ. 2 Cilt. Beyrût: Dāru Sādır, ts.
• İbn Ḥibbān, Muhammed b. Ḥibbān b. Ahmed el-Bustī. el-Mecrūḥīn mine’l-Muḥaddiŝīn ve’ḍ-Duʿafāʾ ve’l-Metrūkīn. nşr. Mahmūd İbrāhīm Zāyed. Ḥaleb: Dāru’l-Vaʿy, 1396–1976.
• İbn Ḥibbān, Muhammed b. Ḥibbān b. Ahmed el-Bustī. es-Ŝiḳât. nşr. Dāiretü’l-Meʿārifi’l-ʿOŝmāniyye. 9 Cilt. Hindistan: Dāiretü’l-Meʿārifi’l-ʿOŝmāniyye, 1393–1973.
• İbn Mende, Ebū’l-Ḳāsım Abdurrahmān b. Muhammed b. İsḥāḳ el-ʿAbdī el-İsfahānī. el-Mustaḫrec min Kutubi’n-Nās li’t-Teẕkire ve’l-Musteṭraf min Aḥvāli’n-Nās li’l-Maʿrife. nşr. ʿAmir Ḥasen Ṡabrī et-Temīmī. 3 Cilt. Baḥreyn: Vezâretu’l-Adl ve’ş-Şuʾūni’l-İslāmiyye-İdāretu’ş-Şuʾūni’d-Dīniyye, 1413–1993.
• İbn Saʿd, Ebū ʿAbdullāh Muḥammed b. Saʿd. eṭ-Ṭabaḳātu’l-Kubrā. nşr. İḥsan ʿAbbās. 8 Cilt. Beyrut: Dāru Ṡâdir, 1388–1968.
• İbn Ṭāvūs, es-Seyyid Raḍıyuddīn ʿAlī b. Mūsā. el-Melāḥim ve’l-Fiten fî Ẓuhūri’l-Ġāibi’l-Muntaẓar. Ḳumm: Menşūrātu’r-Raḍıyy, 5. Basım, 1398.
• İbn Ṭāvūs, es-Seyyid Raḍıyuddīn ʿAlī b. Mūsā. et-Teşrīf bi’l-Minen fi’t-Taʿrīf bi’l-Fiten. nşr. Muʾessesetu Ṣaḥibi’l-Emr. Isfahān: Muʾessesetu Ṣaḥibi’l-Emr, 1416–1996.
• İbn Ṭāvūs, es-Seyyid Raḍıyuddīn ʿAlī b. Mūsā. Keşfu’l-Maḥacca li-Ŝemerati’l-Muhca. nşr. Muhammed el-Ḥassūn. Ḳumm: Mektebu’l-İʿlāmi’l-İslāmī, 1375–1956.
• İbn ʿAdiyy, Ebū Aḥmed ʿAbdullāh b. ʿAdiy el-Curcānī. el-Kāmil fî Ḍuʿafāʾi’r-Ricāl. nşr. Māzin Muḥammed es-Sersāvī. 11 Cilt. Riyāḍ: Mektebetu’r-Ruşd, 1434–2013.
• İbn ʿAsākir, Ebū’l-Ḳāsım ʿAlī b. el-Ḥasen. Tārīḫu Medīneti Dımaşḳ ve Ẕikru Faḍlihā ve Tesmiyetu men Ḥallehā mine’l-Emāŝil ev İctāze bi-Nevāḥihā min Vāridīhā ve Ehlihā. nşr. ʿAmr b. Ġurāme el-ʿUmrevī. 80 Cilt. Beyrut: Dāru’l-Fikr, 1415–1995.
• İbnu’l-Eŝîr, Ebū’l-Ḥasen ʿAlī b. Ebī’l-Kerem Muhammed el-Cezerī. el-Kāmil fî’t-Tārīḫ. nşr. ʿAbdusselām et-Tedmurī. 9 Cilt. Beyrut: Dāru’l-Kiābi’l-ʿArabī, 1417–1997.
• İbnu’l-Eŝîr, Mecduddīn Ebu’s-Seʿādāt. en-Nihāye fī Ġarībi’l-Ḥadīŝ ve’l-Eŝer. nşr. Ṭāhir Ahmed ez-Zāvī, M. Muhammed eṭ-Ṭenāḥī. 5 Cilt. Beyrut: el-Mektebetu’l-ʿİlmiyye, 1399–1979.
• Kātib Çelebī, Hacı Halife Mustafa b Abdullah. Keşfu’ẓ-Ẓunūn ʿan Esāmī’l-Kūtūb ve’l-Funūn. 6 Cilt. Baġdād: Mektebetu’l-Muŝennā, 1941.
• Kohlberg, Etan. A Medieval Muslim scholar at work : İbn Tawus and his library. Leiden: E.J. Brill, 1992.
• Ḳuraşī, Muḥyiddin Ebū Muḥammed ʿAbdulḳādir el-. el-Cevāhiru’l-Muḍıyye fī Ṭabaḳāti’l-Ḥanefiyye. nşr. ʿAbdulfettāḥ Muḥammed el-Ḥulv. 4 Cilt. Kahire: Hecer, 1413–1993.
• Kurt, Hasan. Türk-İslam dönemine geçişte Tahiroğulları. Ankara : Araştırma Yayınları, 2002.
• Maḳdisī, Ebū Abdillāh Şemsuddīn Muhammed b. Ahmed el-Beşşârî el-. Aḥsenu’t-Teḳāsīm fī Maʿrifeti’l-Eḳālīm. nşr. M.J.DE GOEJE. Kahire: Mektebetu Medbūlī, 3. Basım, 1411–1991.
• Mekkī, el-Muvaffaḳ b. Ahmed b. Muhammed el-. Menāḳıbu Ebī Ḥanīfe (el-Bezzāzī’nin Menāḳıbu’l-İmāmi’l-Aʿẓam Ebī Ḥanīfe’si ile birlikte). Beyrut: Dāru’l-Kitābi’l-ʿArabī, 1401.
• Mizzī, Cemāluddīn Ebū’l-Ḥaccāc Yūsuf b. ʿAbdurraḥmān el-. Tehẕību’l-Kemāl fī Esmāi’r-Ricāl. nşr. Beşşār ʿAvvād Maʿrūf. 35 Cilt. Beyrut: Muʾessesetu’r-Risāle, Beşşār ʿAvvād Maʿrūf., 1400–1980.
• Muslim, Ebū’l-Ḥuseyn Muslim b. Ḥaccāc el-Ḳuşeyrī. el-Musnedu’ṣ-Ṣaḥīḥu’l-Muḫtaṣar mine’s-Sunen bi-Naḳli’l-ʿAdli ʿani’l-ʿAdli, Mevsūʿatu’l Hadīŝi’ş Şerīf -el-Kutubu’s-Sitte- Birleşik Baskı. Riyāḍ: Dāru’s-Selām, 1421.
• Nesāī, Ebū ʿAbdirraḥmān Aḥmed b. Şuʿayb b. ʿAlī el-Ḫurāsānī en-. es-Sunenu’l-Kubrā. nşr. Ḥasen ʿAbdulmunʿim Şelebī. 12 Cilt. Beyrut: Muʾessesetu’r-Risâle, 1421–2001.
• Nuʿaym b. Ḥammād, Ebū Abdillah el-Merveẕī. Kitābu’l-Fiten. nşr. Suheyl Zekkār. Beyrut: Dāru’l-Fikr, ty.
• Özgüdenli, Osman Gazi. “Nîşâbur”. 33/149-151. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Pırlanta, İsmail. Orta Çağ’ın incisi Nişabur. İstanbul: Hikmetevi Yayınları, 2013.
• Ŝaʿlebī, Ebū İsḥāḳ Ahmed b. Muhammed b. İbrāhīm es-. el-Keşf ve’l-Beyān. nşr. Heyet. 33 Cilt. Cidde: Dāru’t-Tefsīr, 1436–2014.
• Yāḳūt el-Ḥamevī, Ebū Abdullāh Şihābuddin Yāḳūt b. ʿAbdullāh er-Rūmī. Muʿcemu’l-Buldān. Beyrut: Dāru Ṣādır, 1415.
• Ẕehebī, Şemsuddīn Ebū ʿAbdillāh eẕ-. Mīzānu’l-İʿtidāl fī Naḳdi’r-ricāl. nşr. ʿAlī Muhammed el-Bicāvī. 4 Cilt. Beyrut: Dāru’l-Maʿrife, 1382–1963.
• Ẕehebī, Şemsuddīn Ebū ʿAbdillāh eẕ-. Siyeru Aʿlāmi’n-Nubelā’. nşr. Şuʿayb el-Arnāvuṭ. 25 Cilt. Beyrut: Muʾessesetu’r-Risāle, 3. Basım, 1405–1985.
• Ẕehebī, Şemsuddīn Ebū ʿAbdillāh eẕ-. Tārīḫu’l-İslām ve Vefayātu’l-Meşāhīri’l-Aʿlām. nşr. ʿAbdusselām et-Tedmurī. 52 Cilt. Beyrut: Dāru’l-Kitābi’l-ʿArabī, 1413–1993.