UYGULAMALI ÖRNEKLER BAĞLAMINDA İMAM EBÛ YUSUF'ÛN İSTİHSAN ANLAYIŞI

Yıl 2021, Cilt: 13 Sayı: 1, 322 - 352, 30.04.2021

Said Ali Kudaynetov

https://doi.org/10.26791/sarkiat.881124

Cited By: 1

Öz

Bu makalede Hanefî literatürü esas alınarak Ebû Yûsuf’un istihsân anlayışı tespit edilmeye çalışılmıştır. Bu literatür incelemesinde Ebû Yûsuf’un bizzat kaleme aldığı eserlerle birlikte ẓāhiru’r-rivāye eserleri temel alınmıştır. Ẓāhiru’r-rivāye eserlerinde Ebû Yûsuf’un istihsânla ilgili görüşleri veciz bir şekilde yer almaktadır. Bu eserlerde Ebû Yusuf tarafından gerçekleştirilen istihsânların vechi, yani hangi sebepten dolayı olduğu ise net olarak belirtilmemektedir. Bundan ötürü literatür incelemesi, daha sonra yazılan eserlere de uzanmıştır. Nitekim bu eserlerde Ebû Yûsuf’un yaptığı istihsânlarla ilgili daha açıklayıcı bilgi verilmektedir. Bu istihsânların hangi sebebten veya ilkeden dolayı olduğu açık bir şekilde izah edilerek nass, örf, maslahat, zaruret, icmâ‘ veyahut hâfî kıyâs olduğuna dair bilgi verilmektedir.
Bununla birlikte nass, icmâ‘, örf, zaruret gibi bilinen istihsân sebeblerinin yanı sıra Ebû Yûsuf’un kolaylık (tevessu‘), toplumsal ihtiyaç, ihtiyât, muhafaza (sıyâne), zorluğu kaldırma (ref‘u’l-harâc), bireysel ve kamusal yarar sağlama (celbu’l-menfa‘a) ve bireysel ve kamusal zararı bertaraf etme (def‘u’d-darar) kavramları esas alarak gerçekleştirmiş olduğu istihsân örnekleri geniş bir şekilde ele alınmıştır. Ayrıca Ebû Yûsuf’un istihsân ile amel etmesi mümkünken kıyâsı tercih ettiği durumlar ile ilgili pek çok örneğe yer verilmiştir. Daha sonra Ebû Yûsuf’un esas aldığı istihsân dayanakları ile klasik Hanefî kaynaklarındaki belirtilen çeşitli istihsân dayanakları arasındaki farklılaşma üzerinde durulmuş ve bunun nedenlerine dair çeşitli değerlendirmeler yapılmıştır. Böylece Ebû Hanîfe, İmam Muhammed ve Ebû Yûsuf’un istihsân anlayışlarının farklı olmasına etkileyen sebepler ortaya konmuştur.
Makalemiz açısından temel aldığımız varsayım, Ebû Yûsuf’un gerek fıkhî görüşlerinde gerekse kâdî’l-kudât olarak ortaya koymuş olduğu uygulamaya dönük yargısal yaklaşımlarında istihsâna özel bir önem verdiği ve teori-pratik bütünlüğünü sağlarken bu kavramı köprü olarak kullandığı noktasında odaklanmaktadır. Nitekim müteakip süreçte de Hanefî mezhebinin çok geniş bir coğrafyaya yayılmasında Ebû Yusuf’un istihsânı fonksiyonel bir şekilde kullanmasının etkili olduğu gayet açıktır.
Ebû Yûsuf’un istihsân anlayışının karakteristik özelliklerini belirlemeye çalışırken mümkün olduğunca onun kendi görüşleri üzerinden tespit etmeyi amaçladık. Bu bağlamda Ebû Yûsuf’un fıkhın değişik konuları hakkında istihsâna dayanarak oluşturmuş olduğu hukukî düşünceyi netleştirmeye gayret sarfettik. Bu nedenle furû-ı fıkıhtan naklettiğimiz uygulamalı istihsân örnekleri oldukça geniş bir yer tutmaktadır.
Sonuç bölümünde, ulaştığımız bulguları ortaya koyduk. Bu çalışmanın Ebû Yûsuf ile ilgili olarak yapılan çalışmalar içerisinde nasıl bir boşluğu doldurabileceğine ve bundan sonra yapılacak olan çalışmalarda hangi noktalara yoğunlaşılması gerektiğine dair çeşitli değerlendirmelerde bulunduk.

Anahtar Kelimeler

Hanefî Mezhebi, Ebû Yûsuf, Ẓāhiru’r-Rivāye, İstiḥsān, Naṣṣ

Kaynakça

• ʿAlāuddīn, Seyyid Muḥammed Efendī, Ḥāşiyetu Ḳurrati ʿUyūni’l-Aḫyār Tekmiletu Reddi’l-Muḫtār ʿale’d-Durri’l-Muḫtār, Şerḥu Tenvīri’l-Ebṣār fī Fıḳhi Mez̠hebi’l-İmām Ebī Ḫanīfete’n-Nuʿmān. 8 cilt. b.y.: Dāru’l-Fikr, 1979/1399.
• ʿAynī, Bedruddīn Maḥmūd b. Aḥmed b. Mūsā b. Aḥmed b. el-Ḥuseyn, el-Bināye Şerḥu’l-Hidāye. Tḥḳ. Eyman Ṣāliḥ Şaʿbān. 13 cilt. Beyrūt: Dāru’l-Kutubi’l-ʿIlmiyye, 2000/1420.
• ʿAynī, Bedruddīn Maḥmūd b. Aḥmed b. Mūsā b. Aḥmed b. el-Ḥuseyn, ʿUmdetu’l-Ḳārī Şerḥu Ṣaḥīḥi’l-Buḫārī. Tṣḥ. ʿAbdullāh Maḥmūd Muḥammed ʿUmer. 25 cilt. Beyrūt: Dāru’l-Kutubi’l-ʿIlmiyye, 2009.
• Bābertī, Ekmeluddīn Muḥammed b. Muḥammed b. Maḥmūd, el-ʿInāye Şerḥu’l-Hidāye. 6 cilt. Beyrūt: Dāru’l-Kutubi’l-ʿIlmiyye, 1428/2007.
• Bezdevī, Faḫru’l-İslām ʿAlī b. Muḥammed, Kenzu’l-Vuṣūl ilā Maʿrifeti’l-Uṣūl. Karaçī: Mīr Muḥammed Kutub Ḫān Merkezu ʿIlm ve Edeb, ts.
• Bilmen, Ömer Nasuhi, Hukukı İslāmiyye ve Istılāhātı Fıkhiyye Kāmūsu. 8 cilt. İstanbul Bilmen Basım ve Yayınevi, 1967.
• Buḫārī, ʿAlāuddīn ʿAbdulʿazīz b. Aḥmed, Keşfu’l-Esrār ʿan Uṣūli Faḫri’l-İslām el-Bezdevī. Tḥḳ. ʿAbdullāh Maḥmūd Muḥammed ʿUmer. 4 cilt. Beyrūt: Dāru’l-Kutubi’l-ʿIlmiyye, 1997/1418.
• Ceṣṣāṣ, Ebū Bekr Aḥmed b. ʿAlī er-Rāzī, el-Fuṣūl fi’l-Uṣūl. Tḥḳ. ʿUceyl Cāsim en-Neşmī. 4 cilt. İstanbul: Mektebetu’l-İrşād, 1994/1414.
• Ceṣṣāṣ, Ebū Bekr Aḥmed b. ʿAlī er-Rāzī, Şerḥu Muḫtaṣari’t-Ṭaḥāvī. Tḥḳ. Zeyneb Muḥammed Ḥasen Fulāte. 8 cilt. Beyrūt: Dāru’l-Beşāiri’l-İslāmiyye, Dāru’s-Sirāc, 2010/1431.
• Çalışkan, İbrahim, Fıkıh Usûlü. Ankara: Ankara Üniversitesi Uzaktan Eğitim Yayınları, 2011.
• Debūsī, Ebū Zeyd ʿUbeydullāh b. ʿUmer b. ʿĪsā, Taḳvīmu’l-Edille fī Uṣūli’l-Fıḳh. Tḥḳ. Ḫalīl Muḥyiddīn el-Mīs. Beyrūt: Dāru’l-Kutubi’l-ʿIlmiyye, 2001/1421.
• Dihlevī, Şāh Veliyyullāh Aḥmed b. ʿAbdirraḥīm el-Fārūḳī, Kitābu Ḥuccetillāhi’l-Bāliġa. 2 cilt. b.y.: el-Maṭbaʿatu’l-Ḫayriyye, 1322.
• Ebū Sinne, ʿIṣme Aḥmed Fehmī, Reʾyu’l-Ḳāḍī Ebī Yūsuf fi’l-Ḥayāti’l-İḳtiṣādiyye li’d-Devleti’l-İslāmiyye fī ʿAhdi Hārūni’r-Reşīd min Ḫilāli Kitābi’l-Ḫarāc (170h.-182h.). Mekketu’l-Mukerreme: el-Mektebetu’l-Mekkīyye, 2002/1423.
• Ebū Yūsuf, Yaʿḳūb b. İbrāhīm el-Enṣārī, Kitābu’l-Ās̠ār. Tṣḥ. Ebu’l-Vefā el-Efġānī. Beyrūt: Dāru’l-Kutubi’l-ʿIlmiyye, 1355.
• Ebū Yūsuf, Yaʿḳūb b. İbrāhīm el-Enṣārī, Kitābu’l-Ḫarāc. Ḳāhira: el-Maṭbaʿatu’s-Selefiyye, 1397.
• Ebū Yūsuf, Yaʿḳūb b. İbrāhīm el-Enṣārī, er-Redd ʿalā Siyeri’l-Evzāʿī. Tḥḳ. Ebu’l-Vefā el-Efġānī. Mıṣr: Lecnetu İhyāi’l-Meʿārifi’n-Nuʿmāniyye, 1357.
• Ebū Yūsuf, Yaʿḳūb b. İbrāhīm el-Enṣārī, İḫtilāfu Ebī Ḫanīfe ve’bni Ebī Leylā. Tṣḥ. Ebu’l-Vefā el-Efġānī. Mıṣr: Maṭbaʿatu’l-Vefā, 1357.
• Elbāḥuseyn, Yaʿḳūb b. ʿAbdilvehhāab, el-İstiḥsān Ḥaḳīḳatuh, Envāʿuh, Ḥucciyetuh, Taṭbīḳātuhu’l-Muʿāṣıra. Riyāḍ: Mektebetu’r-Ruşd Nāşirūn, 2007/1428.
• Ḥalebī, İbrāhīm b. Muḥammed b. İbrāhīm, Multeḳa’l-Ebḥur. Dımeşḳ: Dāru’l-Beyrūtī, 2005/1426.
• İbnu’l-Humām, Kemāluddīn Muḥammed b. ʿAbdilvāḥid es-Sivāsī, Şerḥu Fetḥi’l-Ḳadīr, (Burhānuddīn Ebu’l-Ḥasen ʿAlī b. Ebī Bekr el-Ferġānī el-Merġīnānī’nin, el-Hidāye Şerḥu Bidāyeti’l-Mubtedī eseri ile birlikte). Tlḳ. ve trc. ʿAbdurrezzāḳ Ġālib el-Mehdī. 10 cilt. Beyrūt: Dāru’l-Kutubi’l-ʿIlmiyye, 1424/2003.
• İbn ʿĀbidīn, Muḥammed Emīn ʿUmer, Ḥāşiyetu İbni ʿĀbidīn, Reddu’l-Muḫtār ʿale’d-Durri’l-Muḫtār. Tḥḳ. Ḥusāmuddīn b. Muḥammed Ṣāliḥ Ferfūr. 17 cilt. Dımeşḳ: Dāru’s̠-S̠eḳāfa ve’t-Turās̠, 2000/1421.
• İbn Nuceym, Zeynuddīn b. İbrāhīm b. Muḥammed el-Mıṣrī, el-Baḥru’r-Rāiḳ Şerḥu Kenzi’d-Deḳāiḳ. 8 cilt. b.y.: el-Maṭbaʿatu’l-ʿIlmiyye, ts.
• İbn Māze, Maḥmūd b. Aḥmed b. ʿAbdilʿazīz b. ʿUmer el-Buḫārī, el-Muḥīṭu’l-Burhānī fi’l-Fıḳhi’n-Nuʿmānī. Tḥḳ. ve tlḳ. Aḥmed Azav ʿInāye. 11 cilt. Beyrūt: Dāru İḥyāi’t-Turās̠i’l-ʿArabī, 2003/1424.
• Ḳāḍīḫān, Faḫruddīn Ḥasen b. Mansūr el-Uzcendī el-Ferġānī el-Buḫārī, Şerḥu’z-Ziyādāt. Tlḳ. Ḳāsim Eşref Nūr Aḥmed. 6 cilt. Karaçī: İdāratu’l-Ḳurʾān ve’l-ʿUlūmi’l-İslāmiyye, 1421/2000.
• Ḳāḍīzāde, Şemsuddīn Aḥmed b. Ḳudur, Netāicu’l-Efkār fī Keşfi’r-Rumūz ve’l-Esrār, Tekmiletu Şerḥi Fetḥi’l-Ḳadīr. Tlḳ. ʿAbdurrezzāḳ Ġālib el-Mehdī. 10 cilt. Beyrūt: Dāru’l-Kutubi’l-ʿIlmiyye, 1424/2003.
• Kāsānī, ʿAlāuddīn Ebū Bekr b. Mesʿūd, Kitābu Beḍāiʿi’ṣ-Ṣanāiʿ fī Tertībi’ş-Şerāiʿ. 7 cilt. Beyrūt: Dāru’l-Kitābi’l-ʿArabī, 1974/1394.
• Kayadibi, Saim, Istiḥsān (Juristic Preference): The Forgotten Principle Of Islamic Law. United Kingdom: School Of Government & International Affairs, Imeis, University Of Durham, 2006.
• Māverdī, Ebu’l-Ḥasen ʿAlī b. Muḥammed b. Habīb el-Baṣrī, el-Hāvi’l-Kebīr fī Fıḳhi Mez̠hebi’l-İmām eş-Şāfiʿī ve Huve Şerḥu Muḫtaṣari’l-Muzenī. Tḥḳ. ve tlḳ. ʿAlī Muḥammed Muʿavved ve ʿĀdil Aḥmed ʿAbdulmevcūd. 18 cilt. Beyrūt: Dāru’l-Kutubi’l-ʿIlmiyye, 1994/1414.
• Merġīnānī, Burhānuddīn ʿAlī b. Ebī Bekr, el-Hidāye Şerḥu Bidāyeti’l-Mubtedī. Tḥḳ. ve tlḳ. Muḥammed Muḥammed Kāmiz ve Ḥāfız Aşūz Ḥāfız. 4 cilt. Ḳāhira: Dāru’s-Selām, 2006/1427.
• Meydānī, ʿAbdulġanī el-Ġanīmī ed-Dımeşḳī, el-Lubāb fī Şerḥi’l-Kitāb. Tḥḳ. ve tlḳ. ʿAbdulkerīm el-ʿAṭa. 3 cilt. Dımeşḳ: Mektebetu’l-ʿĀlemi’l-Ḥadīs̠, 2002/1423.
• Nevevī, Muḥyiddīn Yaḥyā b. Şeref b. Ḥasen b. Ḥuseyn b. Ḥizām, Ṣaḥīḥu Muslim bi-Şerḥi’n-Nevevī. 18 cilt. Mıṣr, el-Maṭbaʿatu’l-Mıṣriyye bi’l-Ezher, 1930.
• Niẓām, el-Mevlā el-Humām, el-Fetāva’l-Hindiyye ʿalā Mez̠hebi’l-İmāmi’l-Aʿẓam Ebī Ḥanīfe. 6 cilt. b.y.: m.y., ts.
• Önder, Muharrem, Hanefî Mezhebinde İstihsân Anlayışı ve Uygulaması. Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2000.
• Özşenel, Mehmet, Ebû Yûsuf’un Hadis Anlayışı. İstanbul: Klasik Yayınları, 2011.
• Seraḫsī, Ebū Bekr Aḥmed b. Ebī Sehl, Kitābu’l-Mebsūṭ. Beyrūt: Dāru’l-Maʿrife, 1989/1409.
• Seraḫsī, Ebū Bekr Aḥmed b. Ebī Sehl, Şerḥu’s-Siyeri’l-Kebīr. Tḳd. Kemāl ʿAbdulʿazīm el-ʿAnnānī. 5 cilt. Beyrūt: Dāru’l-Kutubi’l-ʿIlmiyye, 1997/1417.
• Seraḫsī, Ebū Bekr Aḥmed b. Ebī Sehl, Temhīdu’l-Fusūl fi’l-Usūl. Tḥḳ. Ebu’l-Vefā el-Efġānī. 2 cilt. Beyrūt: Dāru’l-Kutubi’l-ʿIlmiyye, 1993/1414.
• Seraḫsī, Ebū Bekr Aḥmed b. Ebī Sehl, en-Nuket, Şerḥ li-Ziyādāti’z-Ziyādāt li’l-İmāmi’r-Rabbānī Muḥammed b. Ḥasen eş-Şeybānī. Tḥḳ. Ebu’l-Vefā el-Efġānī. Beyrūt: ʿĀlemu’l-Kutub, 1986/1406.
• Şahin, Osman, “İstihsân Yönteminin Aklî Gerekçeleri ve Bazı Uygulama Şekilleri”, Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 8/4, 2008, 41-74.
• Şāṭıbī, Ebū İsḥāḳ İbrāhīm b. Mūsā b. Muḥammed el-Leḥmī, el-Muvāfaḳāt. Tḳd. Bekr b. ʿAbdillāh Ebū Zeyd, tlḳ. ve tḫc. Ebū ʿUbeyde Meşhūr b. Ḥasen Ālu Selmān. 6 cilt. Ḫuber: Dāru’bni-ʿAffān, 1997/1417.
• Şāṭıbī, Ebū İsḥāḳ İbrāhīm b. Mūsā b. Muḥammed el-Leḥmī, el-İʿtiṣām. Tḳd. Ebū ʿUbeyda Meşhūr b. Ḥasen Ālu Suleymān. 2 cilt. ʿAmmān: ed-Dāru’l-Es̠eriyye, 2007/1428.
• Şelebī, Muḥammed Muṣṭafā, Taʿlīlu’l-Aḥkām, ʿArd ve Taḥlīl li-Ṭarīḳati’t-Taʿlīl ve Taṭavvurātihā fī ʿUṣūri’l-İctihād ve’t-Taḳlīd. Beyrūt: Dāru’n-Nahḍati’l-ʿArabīyye, ts.
• Şener, Abdulkadir, “İslam Hukukunda İctihad ve Taklid Problemi”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 24. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 1981, 375-387.
• Şeybānī, Ebū ʿAbdillāh Muḥammed b. Ḥasen, Kitābu’l-Aṣl, el-Maʿrūf bi’l-Mebsūṭ. Tṣḥ. ve tlḳ. Ebu’l-Vefā el-Efġānī. 5 cilt. Beyrūt: ʿĀlemu’l-Kutub, 1990/1410.
• Şeybānī, Ebū ʿAbdillāh Muḥammed b. Ḥasen, el-Cāmiʿu’ṣ-Ṣaġīr. (ʿAbdulḥayy el-Leknevī’nin en-Nāfiʿu’l-Kebīr adlı şerhi ile birlikte), Beyrūt: ʿAlemu’l-Kutub, 1986/1406.
• Şeybānī, Muḥammed b. el-Ḥasen, Kitābu’l-Ās̠ār. Tḥḳ. Ḫālid el-ʿAvvāḍ. 2 cilt. Kuveyt: Dāru’n-Nevādir, 2008/1429.
• Şeybānī, Ebū ʿAbdillāh Muḥammed b. Ḥasen, el-Cāmiʿu’l-Kebīr. Tḥḳ. Ebu’l-Vefā el-Efġānī. Mıṣr: Maṭbaʿatu’l-İstiḳāme, 1356.
• Şeybānī, Ebū ʿAbdillāh Muḥammed b. Ḥasen, Kitābu’l-Ḥucce ʿalā Ehli’l-Medīne. Tlḳ. Mehdī Ḥasen el-Keylānī el-Ḳādirī. 4 cilt. Beyrūt: ʿĀlemu’l-Kutub, 1403/1983.
• Şeybānī, Ebū ʿAbdillāh Muḥammed b. Ḥasen es-Siyeru’l-Kebīr. (Ebū Bekr Aḥmed b. Ebī Sehl Seraḫsī’nin Şerḥu’s-Siyeri’l-Kebīr adlı eseri ile birlikte). Tḳd. Kemāl ʿAbdulʿaẓīm el-ʿAnnānī. 5 cilt. Beyrūt: Dāru’l-Kutubi’l-ʿIlmiyye, 1997/1417.
• Şeyḫzāde, ʿAbdurraḥmān b. Muḥammed b. Suleymān, Mecmaʿu’l-Enhur fī Şerḥi Multeḳa’l-Ebḥur. Beyrūt: Dāru’l-Kutubi’l-ʿIlmiyye, 1998/1419.
• Şirbīnī, Şemsuddīn Muḥammed b. el-Ḫaṭīb, Muġni’l-Muḥtāc ilā Meʿāni Elfāẓi’l-Minhāc. (Ebū Zekeriyya Yaḥyā b. Şeref en-Nevevī’nin Metnu Minhāci’ṭ-Ṭālibīn adlı eseri ile birlikte). Beyrūt: Dāru’l-Maʿrife, 1997/1428.
• Tirmiz̠ī, Ebū ʿĪsā Muḥammed b. ʿĪsā b. Sevre ī, Sunenu’t-Tirmiz̠ī. Tḥḳ. İbrāhīm Atra ʿŪd. 5 cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1981/1401.
• Yiğit, Metin, “İlk Dönem Hanefî Kaynaklarına Göre Ebû Hanîfe’nin Usûl Anlayışında Sünnet”, İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 19, 2012, 69-114.
• Zebīdī, Ebū Bekr b. ʿAlī b. Muḥammed el-Ḥaddād, el-Cevheretu’n-Neyyire Şerḥu Muḫtaṣari’l-Ḳudūrī fī Furūʿı’l-Ḥanefiyye. Tḥḳ. İlyās Kaplan. 2 cilt. Beyrūt: Dāru’l-Kutubi’l-ʿIlmiyye, 1427/2006.
• Zeylāʿī, Faḫruddīn ʿUs̠mān b. ʿAlī, Tebyīynu’l-Ḥaḳāiḳ Şerḥu Kenzi’d-Deḳāiḳ. 7 cilt. Beyrūt: Dāru’l-Kutubi’l-ʿIlmiyye, 2000/1420.
• Zeynulʿābidīn, el-ʿAbd Muḥammed en-Nūr, Raʾyu’l-Uṣūliyyīn fi’l-Meṣāliḥi’l-Mursele ve’l-İstiḥsān min Ḥays̠u’l-Ḥucciyye. 2 cilt. Dubai: Dāru’l-Buḥūs̠ li’d-Dirāsāti’l-İslāmiyye ve İḥyāi’t-Turās̠, 2004/1425.