OLUŞUN AKIL VE AHLAK ÖTESİ HALİ: MEVLÂNÂ’DA ÖZGÜRLEŞME YA DA KENDİNİ AŞMA PRATİĞİ OLARAK FENÂ

Yıl 2021, Cilt: 13 Sayı: 1, 220 - 241, 30.04.2021

Kamuran Gökdağ Yunus Cengiz

https://doi.org/10.26791/sarkiat.882440

Öz

Bu makalede tasavvuf metinlerinde çeşitli sınırlılıkları aşmanın bir biçimi olarak incelenen fenâ düşüncesi, Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî’nin eserleri üzerinden bir özgürleşme pratiği bağlamında tartışılıyor. Mevlânâ açısından fenâ; bedensel, ruhsal, sosyal, tarihsel ve kültürel gibi tüm sınırlıkları aşma anlamına gelir. Bu bağlamda makalenin temel iddiası, fenânın bir yönüyle söz konusu sınırlıkların dışına çıkmak anlamında hiçlik olduğu, diğer yönüyle ise aynı sınırlıkların ötesine geçmek bakımından mutlak özgürlüğe atılan varoluş hamlesi olduğudur. Mevlânâ açısından çeşitli özgürleşme hamlelerinden oluşan bir süreç olarak varoluş, kişinin aşamalı bir şekilde yaşam sürecince yüklendiği tanım, kalıp ve sınırlardan ya da dünya benliğinden kurtulma çabasıdır. Her yönüyle aşılmak üzere içinden geçilen bu oluş sürecindeki amaç, tam bir aşk haline geliş anlamındaki ezel benliğinde biri diğeriyle özdeş olarak görünür olan hiçliğe, yokluğa ya da özgürlüğe ulaşmaktır. Bu özdeşliği çaşitli kavramsal araçlar ve birer haline gelişler olan aşamalar üzerinden takip etmeye çalışan makale, onları hem var olanların fenâsı hem de benliğin fenâsı bağlamında bir araya getiriyor. Mevlânâ’nın, bu özgürleşme pratiği aracılığıyla, bir taraftan var olanların çoklu imkanlarının ortaya çakardığı; diğer taraftan akıl, ihtiyar ve irade gibi bizzat ilke ve değer koyan unsurların da ötesine geçmeye çalıştığı öne sürüyor. İşte bu nedenle, makale, Mevlânâ düşüncesindeki bu fenâ halini yalnızca bir hiçlik olarak değil, aynı zamanda bir özgürlük hali olarak okumayı deniyor.

Anahtar Kelimeler

özgürlük, oluş, fenâ, akıl, ihtiyar, erdemler, aşk

Kaynakça

• Altıntaş, Ramazan. “Mevlânâ’da İrade Hürriyeti”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 8/2 (2004): 1-15.
• Altıntaş, Ramazan. “Mevlânâ’nın Mu‘tezile’ye Yönelttiği Tenkitler”. Marife: Dini Araştırmalar Dergisi. 7/3 (2007): 147-162.
• Aristoteles. Nikomakhos’a Etik. çev. Saffet Babür. Ankara: Bilgesu Yayınları, 2007.
• Baykan, Erdal. Düşünceye Gelmeyen Tanrı Sorunu ve Mevlânâ. Konya: Çizgi Yayınları, 2017.
• Bircan, Hasan Hüseyin. “Mevlânâ’da İnsan ve Kurtuluşu”. İslâmî Araştırmalar. 27/1 (2016): 1-11
• Câhız, Amr b. Bahr. “el-Cevâbât ve istihkâku’l-imâme”. Resâ’ilü’l-Câhız. nşr. Abdüsselâm Muhammed Hârûn, Beyrut: Dâru’l-cîl, 4/286-305.
• Câhız, Amr b. Bahr. “el-Me‘âş ve’l-me‘âd”. Resâ’ilü’l-Câhız, nşr. Abdüsselâm Muhammed Hârûn. Kahire: Mektebetü’l-hancî, 1964, 1/91-134.
• Câhız, Amr b. Bahr. “Kitâbü’l-Mes’âil ve’l-cevâbât fi’l-ma‘rife”. Resâ’ilü’l-Câhız: el-Kelâmiyye. nşr. Ali Bû Mülhim. Beyrut: Dâr ve mektebetü’l-hilâl, 2004, s. 107-120.
• Câhız, Amr b. Bahr. Kitâbü’l-Hayevân. nşr. Abdüsselâm Hârûn. Kahire: Cem‘iyyetü’r-ri‘âyeti’l-mütekâmile. 2004.
• Chittick, William. Sûfi’nin Aşk Yolculuğu. çev. Ömer Saruhanlıoğlu. İstanbul: Litera Yayınclık, İstanbul, 2016 . Çevik, Mustafa. Mevlânâ’da Aşk ve Varoluş. İstanbul: İnsan Yayınları, 2018.
• Çubukçu, İbrahim Agâh. “Mevlânâ ve Felsefesi”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 26 (1983): 97-118.
• Deleuze, Gilles. Fark ve Tekrar. çev. Burcu Yalım, Emre Koyuncu. İstanbul: Norgunk Yayıncılık, 2017.
• Doru, M. Nesim. “Melaye Cizîrî’nin Dîvân’ında Semâ’ (Musiki ve Raks”). Mukaddime: Mardin Artuklu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. 8 (2017), 17-39.
• Fârâbî. “Tenbîh alâ sebîli’s-Sa’de (Mutluluk Yoluna Yöneltme)”. Fârâbî’nin İki Eseri içinde. çev. Hanifi Özcan. İstanbul: M. Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2005, 144-190.
• Fârâbî. Mutluluğun Kazanılması. çev. Ahmet Arslan. Ankara: Vadi Yayınları, 1999.
• Galen. “Kitâbu’l-Ahlâk li Câlînûs”. nşr. P. Kraus, Külliyetu’l-âdâb bi’l-Câmi‘âti’l-Mısriyye, 5/1 (1937): 1-51.
• Gölpınarlı, Abdülbaki. Mesnevi Tercemesi ve Şerhi. İstanbul: İnkılap Kitap evi, 1985.
• Heidegger, Martin. Metafizik Nedir? çev. Yusuf Örnek. Ankara: Türkiye Felsefe Kurumu, 2015.
• Heidegger, Martin. Varlık ve Zaman. çev. Kaan H. Ökten, İstanbul: Agora Kitaplığı, 2011.
• İbn Arabi. Fütûhât-ı Mekkiyye, çev. Ekrem Demirli, İstanbul: Litera Yayıncılık, 2008.
• İbn Bacce. Tedbîru’l-Mütevehhid. Tunus: Cérés Edition, 1994.
• İbn Haldûn. Mukaddime. thk, Ali Abdülvâhid Vâfî. Kahire: Dâru Nehdati Mısr, 1981.
• İbn Miskeveyh. Tehzîbü’l-ahlâk. nşr. İmâd el-Hilâlî, Beyrut: Menşûrâtu’l-cemel, 2011.
• Jabre, F. “Plotin’in Vecd’i ve Gazzali’nin Fena’sı”. çev. İbrahim Agâh Çubukçu. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 8 (1960): 135-147.
• Kara, Mustafa, “Fena” TDV İslâm Ansiklopedisi, 1995, 12/333-335.
• Kuşeyrî, Abdükerim. Tasavvuf İlmine Dair Kuşeyrî Risalesi. İstanbul: Dergah Yayınları, 2016.
• Kuşpınar, Bilal, “Mevlânâ’da Akıl ve Aşk”. Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi [Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi]. 23 (2007): 7-22
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed. Te’vîlâtü’l-Kur’ân. nşr. Bekir Topaloğlu. İstanbul: Mizan Yayınevi, 2005-2011. Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed. Kitâbu’t-Tevhîd. nşr. Bekir Topaloğlu ve Muhammed Âruçı. Beyrut: Dârü Sâdir, 2001.
• Mevlânâ Celâleddîn Rûmî. Mecâlis-i Seba (Yedi Meclis). çev. Abdülbâki Gölpınarlı, İstanbul: İnkılap Yayınları, 2010.
• Mevlânâ Celâleddin-i Rûmî, Rubailer. çev. Hasan Ali Yücel. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2020.
• Mevlânâ Celâleddin-i Rûmî. Dîvân-ı Kebir. çev. Abdülbâki Gölpınarlı. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2020.
• Mevlânâ Celâleddin-i Rûmî. Fîhî Mâ Fîh. çev. Ahmed Avni Konuk, İstanbul: İz Yayıncılık, 1994.
• Mevlânâ Celâleddin-i Rûmî. Mecâlis-i Seba (Yedi Meclis). çev. Abdülbâki Gölpınarlı. İstanbul, İnkılap Yayınları, 2010.
• Mevlânâ Celâleddin-i Rûmî. Mektuplar. çev. Abdülbâki Gölpınarlı. İstanbul: İnkılap Yayınları, 1999.
• Mevlânâ Celâleddin-i Rûmî. Mesnevî-i Ma‘nevî. çev. Derya Örs-Hicabi Kırlangıç, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2015.
• Mevlânâ Celâleddin-i Rumi. The Essential Rumi. Trans. Coleman Barks, John Moyne, A. J. Arberry, Reynold Nıcholson. New Jersey: Castle Books, 1997.
• Muhammedî, Kâzım, Mevlânâ ve Akıl. çev. Vahdettin İnce. İstanbul: İnkılab Yayınları., 2007.
• Platon. Devlet. çev. Sabahattin Eyyüboğlu-M. Ali Cimcoz. İstanbul: Türkiye iş Bankası Kültür Yayınları, 2014.
• Râzî, Ebu Bekir Muhammed b. Zekeriyya. “es-Sîretu’l-Felsefiyye”. Resâ’ilu Felsefiyye. nşr. P. Kraus, Kahire: Matbaatu Poul Barbey, 1939, 97-113.
• Yakıt, İsmail. Batı Düşüncesi ve Mevlânâ. Ankara: Ötüken Yayınları, 2013.
• Zarrabi-Zadeh, Saeed. “Jalāl al-Dīn Rūmī's Mysticism of Love-based Annihilation” Mawlana Rumi Review, 5 (2014): 26-72.