İslam Mimarîsinde Mezhep Etkisi: İran Örneği

Yıl 2022, Cilt: 14 Sayı: 2, 398 - 417, 31.08.2022

Sümeyra Ocak Ahmed

https://doi.org/10.26791/sarkiat.1121888

Öz

İslamiyetin ilk yıllarında Müslümanlar; inanç, ibadet, sosyal hayat ile kültürel ve siyasi hususlarda bir birlik içerisinde olmuşlardır. Ancak zamanla İslam’ın geniş bir coğrafyaya yayılması, siyasi farklılaşmalar, farklı dil ve kültürdeki insanlar arasında İslamiyet’in yayılması ile birlikte itikâdî, amelî ve siyasî mezhepler ortaya çıkmıştır. Bu farklılaşma, Müslümanların sanat ve mimarî anlayışlarına da yansımış, coğrafyalara göre zengin sanat ve mimarî eserlerinin ortaya çıkışına zemin hazırlamıştır. İslam dünyasında zamanla ortaya çıkan itikadî ve siyasî mezheplerden birisi de Şia’dır. Bu mezhep günümüzde İran başta olmak üzere Irak, Azerbaycan, Yemen, Bahreyn, Lübnan, Pakistan, Hindistan, Kuveyt ve Suudi Arabistan’da varlığını sürdürmektedir. İslam Tarihinin şahit olduğu en acı vakalardan biri olan Kerbelâ hadisesi Şia’nın ortaya çıkması ve yayılmasındaki en önemli temel unsur olmuştur. İran başta olmak üzere Şiiliğin yaygın olduğu ülkelerde Kerbelâ hadisesi ile mezhebin diğer dinî ve siyasî görüşlerinin yansıması sanatta ve dini mimaride bariz bir şekilde görülmektedir. Mimari ve sanatta mezhep etkisini İran örneği üzerinden inceleyeceğimiz bu çalışmada, İran’da, özellikle Safevîler ve Kaçarlar ile 1979 İslam inkılâbından sonra ülkede etkili olan Şia’nın İmâmiyye kolunun itikadî ve siyasî görüşlerinin mimari eserlere nasıl yansıdığını göreceğiz. Bunun için camiler, medreseler, türbeler, çeşmeler ile Şia’nın Muharrem matemi ile özdeşleşen hüseyniyye binaları ve nakkarhâneleri inceleyeceğiz.

Anahtar Kelimeler

sanat, mimari, İran, Mezhep, Şia

Kaynakça

• Aghaie, Kamran. “Religious Rituals, Social İdentities and Political Relationships in Tehran Under Qajar Rule, 1850s-1920s”. Religion and society in Qajar Iran. 373-392. London : RoutledgeCurzon, 2005.
• Allan, James W. The Art and Architecture of Twelver Shi’ism: Iraq, Iran and the Indian Sub-Continent. London: Azimuth Editions, ts.
• Altun, Feyza. XIX. Yüzyılda Yazılmış Bir Maktel-i Hüseyn: Hadîka-i Şühedâ-yı Kerbelâ (İnceleme-Metin). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilinler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2021.
• Amir-Moezzi, Mohammad Ali. The spirituality of Shi’i Islam : beliefs and practices. London : I.B. Tauris, 2011.
• Bloom, Jonathan M. “Art and Architecture”. The Shi’i world : pathways in tradition and modernity. ed. Shainool Jiwa vd. London : I.B. Tauris, 2015.
• Calmard, Jean. “Hosayn B. ’Ali; In Popular Shi’ism”. Encyclopedia Iranica. ed. Ehsan Yarshater. 12/498-502. New York, 2004.
• Calmard, Jean. “Hosayniya”. Encyclopedia Iranica. ed. Ehsan Yarshater. 12/517-518. New York, 2004.
• Calmard, Jean. “Shi’i Rituals and Power; The Consolidation of Safavid Shi’ism: Folklore and Popular Religion”. Safavid Persia : the history and politics of an Islamic society. ed. Charles Melville. ; London : I.B. Tauris, 2004.
• Chelkowski, Peter J. “Hosayn B. Ali;The Passion (Ta’zia) of Hosayn”. Encyclopedia Iranica. ed. Ehsan Yarshater. XII/502-506, 2004.
• Chelkowski, Peter J. “Time Out of Memory: Ta’ziyeh, The Total Drama”. Eternal Performance: Ta’ziyeh and Other Shiite Rituals. ed. Peter J. Chelkowski. Calcutta: Seagull Books, 2010.
• Hakyemez, Cemil. Şia’da Gaybet İnancı Ve Gaib On İkinci İmam. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi (İSAM), 2009.
• Henry Corbin. “The Meaning of the İmam for Shi’i Spiritually”. Shi’ism : doctrines, thought, and spirituality. 167-187. ; Albany : State University of New York, 1988.
• Jafri, Syed Husain M. Islamic spirituality: foundations. ed. Seyyed Hossein Nasr. 160-178. ; London : Routledge and Kegan Paul, 1987.
• Karaman, Hayreddin vd. Kur’an Yolu: Türkçe Meal ve Tefsir. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 2004.
• Kheirabadi, Masoud. Iranian cities : formation and development. New York : Syracuse University Press, 2000.
• Kılıç, Mahmud Erol. “Ni’metullah-ı Velî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 33/133-135. İstanbul, 2007.
• Momen, Moojan. An introduction to Shi’i Islam : the history and doctrines of twelver Shi’ism. New Haven : Yale University, 1985.
• Nasr, Seyyed Hossein. “God”. Islamic spirituality: foundations. ; London : Routledge and Kegan Paul, 1987.
• Ocak, Sümeyra - Doğanay, Aziz. “İslam Mimarîsinde Mezhep Etkisi: Fas Câmileri Örneği” 33 (ts.), 89-109.
• O’Kane, Bernard. Studies in Persian art and architecture. Cairo, Egypt: American University in Cairo Press, 1995.
• Ögke, Ahmet. “İbnü’l- Arabî’nin Fusûsu’l- Hikem’inde Ayna Metaforu”. Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırmalar Dergisi (İbnü’l-Arabî Özel Sayısı-2) 23 (2009), 75-89. Öz, Mustafa. “Hüseyniyye”. Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 19/28-29. İstanbul, 1999.
• Pope, Arthur U. A survey of Persian art : from prehistoric times to the present. Tahran : Soroush Press, 1977.
• Razûk, Muhammed. “İdrîsîler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 21/495-497. İstanbul, 2000.
• Ringgenberg, Patrick. “The Holy Shrine at Mashad: The Architectural Ornamentation in the Mirror of Spirituality”. Architectural Decoration of İmam Reza Shrine. ed. Maysam Jalali. 405-420. Meşhed: Islamic Research Foundation of Astane Quds Razavi, 2018.
• Roosta, Jamshid vd. “Analysis of Shiite Arts in the Architecture Shāh Ni’matullāh (Ni’mat Allāh) Wali’s Tomb”. Specialty Journal of Humanities and Cultural Science 4/1 (2019), 16-31.
• Sadrâ, Sadrüddîn Muhammed eş-Şîrâzî Molla. Tefsirü’l-Kur’ani’l-Kerim : Ayetü’l-Kürsi ve Ayetü’n-Nur. Tahran : Bünyad-ı Hikmet-i İslami Sadra (Sadra Islamic Philosophy Research Institute), 1389hş.
• Shani, Raya. A Monumental Manifestation ofthe Shi’ite Faith in Late·Twelfth-Century Iran. Great Britain: Oxford University Press, 1996.
• Tabatabai, Allamah Sayyid Muhammad Husayn. Shi’ite Islam. Albany : State University of New York, 1975.
• Taberani, Ebü’l-Kâsım Müsnidü’d-Dünyâ Süleymân b Ahmed b Eyyûb. el-Mu’cemü’l-kebir. Beyrut : Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2007.
• Tirmizi, Ebû İsa Muhammed b İsa b Sevre es-Sülemi. el-Câmiü’l-kebir = Sünenü’t-Tirmizî. Amman: Ervika li’d-Dirasat ve’n-Neş r #Merkezu eş-Şeyh Ebü’l-Hasan en-Nedvi [Sheikh Abul Hasan Nadwi Center], 2017.
• Tüsteri, Nurullah el-Hüseyni el-Mar’aşi. İhkakü’l-hak ve izhakü’l-batıl. Kum : Ayetullahi’l-Uzma el-Mar’aşi, 1986.
• Yıldız, Güllü. “II. Abdülhamid Dönemi İstanbul’unda Şii Kimliği ve Hüseyniye İnşa Girişimi”. Cihannüma Tarih ve Coğrafya Araştırmaları Dergisi 7/1 (2021), 131-148.
• Yörüken, Yusuf Ziya. Şihabeddin Sühreverdi ve nur heykelleri. İstanbul : İnsan Yayınları, 1998.