KUTSAL MEKÂN KUYULARINA YÖNELİK ANLATI, İNANIŞ VE RİTÜELLER

Yıl 2023, Cilt: 15 Sayı: 1, 377 - 391, 03.07.2023

Rezan Karakaş

https://doi.org/10.26791/sarkiat.1253702

Öz

Bireyin kutsal mekân yolculuğunu “hastalık, iyileşme, dönüş” üçlüsü ile ifade etmek mümkündür. Bu üç aşama kendi bünyesinde bazı olağanüstü olay ve ritüelleri barındırır. Kutsal mekânlarda yer alan ve her biri karizmatik bir şahsiyetin yaşam öyküsünden beslenen kuyular, bu bağlamda dikkat çekici bir görüntü çizer. Sıradan bireyin bu özel mekânlara yönelmesindeki neden, hayatın zorlu imtihanlarına karşı güçlü olabilme, ayakta kalabilme arzusundan başka bir şey değildir. Diğer kutsal mekânlar gibi “kuyu” da bireyin “arzu edilen ben”e ulaşma çabasında bir sıçrama/atlama tahtası işlevi görür.
Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde kutsal mekân perspektifinde yer alan kuyular, karizmatik dinî şahsiyetlere yönelik anlatı ve inanışlardan beslenen yönleriyle ön plana çıkar. Çocuk isteğinin gerçekleşmesi, doğumu kolaylaştırma, anne sütünü arttırma, felç ve kaşıntı tedavisi, zihin açma vb. niyetlerle kuyulara başvurulur. Yörede Sünni, Alevi ve Süryani toplulukların “kutsal mekân ve kuyu” odaklı ziyaretlerinin benzer amaç ve ritüeller ekseninde gerçekleştiği görülür. Cami, türbe, kilise gibi kutsal sayılan mekânlarda yer alan; peygamber, aziz, veli, şeyh, eren gibi dinî şahısların mucizevi hayat hikâyelerine telmihte bulunan kuyuların suyundan içilerek veya suyuyla banyo yapılarak yararlanılır. Kuyularda aynı zamanda mum yakma, taşları üst üste dizme, adak nesnesi bırakma vb. ritüellere de rastlanır. Kutsal mekânla ilişkili olarak gerçekleştirilen kuyu ziyaretleriyle “ilk örnek olay” tekrarlanır ve şifaya ulaşmak temenni edilir.

Anahtar Kelimeler

Kutsal mekân, kuyu, efsane, inanış, ritüel, şifa

Destekleyen Kurum

Tubitak

Proje Numarası

218K187

Teşekkür

Bu çalışma, 218K187 numaralı “Ritüelleri ve Anlatılarıyla Siirt, Diyarbakır ve Mardin’de Kutsal Mekânlar: Dinî, Tarihî, Kültürel ve Edebî Doku” adlı TUBİTAK projesinden üretilmiştir. Siirt Üniversitesi Etik Kurulu’nun 18/09/2018 tarih ve 15 sayılı oturumunda araştırmanın etiksel uygunluğu onaylanmıştır.

Kaynakça

• Akın, Bülent. “Kutsal Mekânların Yolundan Alevi Ocaklarının İzini Sürmek” Ritüelleri ve Anlatılarıyla Kutsal Mekânlar-I (Güneydoğu Anadolu Bölgesi Örneği), Editör: Bülent Akın, 73-115. Çanakkale: Paradigma Yayınları, 1. basım, 2020.
• Ardıçlı, Orhan. Büyük Rüya Tabirleri Ansiklopedisi, İstanbul: Timaş Yayınları, 2. basım, 1997.
• Bozyiğit, Nuray, Gaziantep’te Halk Hekimliği (Merkez). Gaziantep: Gaziantep Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2011.
• Campbell, Joseph. Kahramanın Sonsuz Yolculuğu. Çev. Sabri Gürses, İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2010.
• Çelikten, Hakan. “Ekoeleştirel Yaklaşım Bağlamında Şanlıurfa Efsaneleri”, Uluslararası Halkbilimi Araştırmaları Dergisi, 3/5 (2020), 107-126.
• Çiftçi, Tekin. Adıyaman ve Çevresinde Halk İnançları ve Halk Hekimliği, Diyarbakır: Dicle Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora tezi, 2019.
• Değer, Mebrure ve Beysanoğlu, Şevket. Diyarbakır Folklorunda Halk Hekimliği, San Matbaası: Ankara, 1992.
• Gardin, Nanon vd. Larousse Semboller Sözlüğü, Çev. Beyza Akşit, İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları, 2014.
• İnan, Abdülkadir. Tarihte ve Bugün Şamanizm Materyaller ve Araştırmalar, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 6. basım, 2006.
• Kalafat, Yaşar. Türk Kültürlü Halklarda Tematik Halk İnanmaları. Ankara: Berikan Yayınları, 2011a.
• Kalafat, Yaşar, Türk Kültürlü Halklarda Hz. Hızır’dan Sultan Nevruz’a. Ankara: Berikan Yayınları, 2011b.
• Karakaş, Rezan. “Siirt Halk Kültürünün Şifa Dağıtıcıları: Kutsal Sular”, Turkish StudiesInternational Periodical For The Languages, Literature and History of Turkic, Prof. Dr. Mehmet Aydın Armağanı, 2. Cilt, Volume 7/4 Fall, (2012). 2149-2161, Ankara, Turkey.
• Karakaş, Rezan. Siirt Menkıbeleri ve Türbe Ritüelleri, Ankara: Maya Akademi Yayınları, 1. basım, 2014.
• Karakaş, Rezan. Güneydoğu Anadolu Halk İnanışları (Dicle Bölümü), Ankara: Gazi Kitabevi, 1. basım, 2020.
• Karakaş, Rezan. “Kutsalın İki Yüzü: Şifa Veren ve Korku Salan Yönleriyle Çeşmeler”, Ritüelleri ve Anlatılarıyla Kutsal Mekânlar-II, (Güneydoğu Anadolu Bölgesi Örneği), Editör: Rezan Karakaş, 23-37. Paradigma Akademi, 1. basım, Çanakkale: 2021a.
• Karakaş, Rezan. “Kutsalın İki Yüzü: Şifa Veren ve Korku Salan Yönleriyle Kuyular”, Ritüelleri ve Anlatılarıyla Kutsal Mekânlar-II, (Güneydoğu Anadolu Bölgesi Örneği), Editör: Rezan Karakaş. 53-68. Paradigma Akademi, 1. basım, Çanakkale: 2021b.
• Kurtoğlu, Mehmet. “Prophet Jesus (Pbuh) and the Legend of the Holy Cloth”, Şanlıurfa/The City of Civilizations Where Prophets Met, ed. Alparslan Açıkgenç ve Abdullah Ekinci, 195-197. İstanbul: KUM Publishing, 2017.
• Özdemir, Serdar Deniz. Türk Halk Anlatılarında Dev Motifi, Elazığ: Fırat Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2019.
• Roux Jean-Paul. Türklerin ve Moğolların Eski Dini, Çev. Prof. Dr. Aykut Kazancıgil, İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2. basım, 2011.
• Schimmell, Annemarie. Tanrının Yeryüzündeki İşaretleri. Çev. Ekrem Demirli, İstanbul: Kabalcı Yayınları, 1. basım, 2004.
• Taşpınar, İbrahim. Siirt İli ve Çevresi Yaygın Halk İnanışları, Elazığ: Fırat Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2006.
• Uygur, Hatice Kübra. Kutsal Mekân Bağlamında Mardin Süryanilerinin Anlatıları, Ankara: Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2015.
• Uygur, Hatice Kübra. Kutsal Mekân Bağlamında Gündelik Hayatın İzinde Mekânın Dönüşümü: Mardin Süryani Kilise ve Manastırları, Uluslararası Halkbilimi Araştırmaları Dergisi, 3/4, (2020a). 130-146.
• Uygur, Hatice Kübra. “Güneydoğu Anadolu Bölgesi Genelinde Bulunan İnanç Mekânlarına İşlevsel Bir Yaklaşım”, Ritüelleri ve Anlatılarıyla Kutsal Mekânlar-I (Güneydoğu Anadolu Bölgesi Örneği). Editör: Bülent Akın, 39-73. Çanakkale: Paradigma Akademi, 1. basım, 2020b.
• Wilkinson, Philip. Kökenleri ve Anlamlarıyla Efsaneler ve Mitler, İstanbul: Alfa Yayınları, 2011.
• Yılmaz, Fatih. Siirt İl Merkezi Yöresel İnanışlar, Atasözleri, Gelenek ve Görenekleri, Diyarbakır: Dicle Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Eğitimi Bölümü, Bitirme Tezi, 1984.
• Kaynak Kişiler
• K1: 1966 doğumlu, okuma yazması yok, ev hanımı, Siirt/Merkez, 23.01.2021
• K2: 1966 doğumlu, ilkokul mezunu, ev hanımı, ilkokul mezunu, Batman/Merkez, 20.01.2021
• K3: 1938 doğumlu, okuryazar değil, ev hanımı, Siirt.
• K4: 1963 doğumlu, okuryazar değil, ev hanımı, Siirt/Merkez,18.02.2021
• K5: 1980 doğumlu, lise mezunu, ev hanımı, Siirt/Merkez, 27.01.2021