SÖZÜN RİTMİ: BİNGÖL YÖRESİ SÖZLÜ KÜLTÜRÜNDE KİRDKÎ (ZAZACA) VE KİRDASKÎ (KURMANCCA) KALIPLAŞMIŞ İFADELER

Yıl 2024, Cilt: 16 Sayı: 1, 312 - 324, 30.06.2024

Okan Alay

https://doi.org/10.26791/sarkiat.1447399

Öz

İnsanlıkla yaşıt köklü bir geçmişin birikimi olan sözlü kültür, birçok halk bilimi değerini ihtiva eder. Bu değerlerden biri de yazılı bir metin olmaksızın konuşma esasına dayalı olarak sosyal yaşamda kullanılagelen kalıplaşmış ifadelerdir. Bünyelerinde taşıdıkları ritim, ahenk, uyak ses tekrarı gibi özelliklerden dolayı manzum nitelikler de taşıyan bu söz varlıkları aynı zamanda toplumsal belleğin bir yansıması olarak önem taşırlar. Gereksinim ve işlevsellik odağında en çok kullanılan anonim ürünlerden olan kalıplamış ifadeler, adında da anlaşılacağı üzere belli bir kalıba giren ve bellekte saklanması kolay olan dilsel ürünleridir. Onlarda anadiliyle ilintili olarak toplumun inançları, tabuları ve değer yargıları varlık bulur. Bu gerçeklikle çalışmamızda Bingöl sahası odağında atasözü, deyim, dua, beddua, yemin, tekerleme ve bilmece gibi kalıplaşmış ifadelerin Kürtçenin iki diyalektiği olan Zazaca ve Kurmancca bağlamındaki kullanımları, işlevleri ve anlamsal özellikleri somut örneklerle değerlendirilmektedir. Söz konusu bu ürünlerin kadim bir geçmişin izlerini taşıyarak değişen koşullara rağmen hâlâ gündelik yaşamda, değişik bağlamlarda varlığını sürdürdüğü görülmektedir.

Anahtar Kelimeler

Sözlü kültür, halk edebiyatı, kalıplaşmış ifadeler, Kürtçe, Zazaca, Kurmancca

Kaynakça

• Aksan, Doğan, Anadilimizin Söz Denizinde, Ankara: Bilgi Yayınevi, 2014.
• Alay, Okan, “Zazaca Halk Edebiyatı ve Esasları”, Sözden Yazıya Zazaca (Edt. Nurettin Beltekin-Ahmet Kırkan), İstanbul: Peywend Yayınları, 2019, ss.17-62. Ayyıldız, Zülfükar, Vatenên Verênandê Ma-Zazaca Atasözleri ve Deyimler, Şanlıurfa: Elif Matbaası, 2013.
• Boratav, Pertev Naili, 100 Soruda Türk Halk Edebiyatı, İstanbul: Gerçek Yayınevi, 2000.
• Bukan, İbrahim, Zazaca-Türkçe Atasözleri ve Özlü Sözler, Ankara: Seresur Yayınevi, 2011.
• Can, Mutlu, Bîblîyografyaya Kirmanckî (Zazakî), İstanbul: Vate Yayınevi, 2018.
• Çiftçi, Metin, Yusuf Aydoğdu, “Bingöl Yöresi Zaza Sözlü Kültüründe Kalıplaşmış Sözler”, Bingöl Üniversitesi Yaşayan Diller Enstitüsü Dergisi, 8/16, (2022): 77-95.
• Düzgün, Mustafa, Muzır Comerd-Hawar Tornêcengi, Dêrsım de Dıwayi, Qesê Pi-Kalıkan, Erf u Mecazi, Çıbenoki, Xeletnaeni, Ankara: Berhem Yayınevi, 1992.
• Gökdayı, Hürriyet, “Türkçede Kalıp Sözler” Bilig, 44, 2008): 106.
• Lezgîn, Roşan, Ferhenê Îdyomanê Kurdkî (Kirmanckî/Zazakî), İstanbul: Vate Yayınevi, 2005.
• Malmîsanij, M., Folklorê Ma ra Çend Nimûney, Uppsala: Jina Nû Yayınları, 1991.
• Ong, Walter, Sözlü ve Yazılı Kültür / Sözün Teknolojileşmesi, (çev. Sema Postacıoğlu Banon), İstanbul: Metis Yayınları, 1995.
• Özcan, Mesut, Dersim (Zaza) Atasözleri, İstanbul: Kaynak Yayınları, 1992.
• Parry, Milman, The Making of Homeric Verse: The Collected Papers of Milman Parry. Ed. Adam Parry. New York: Oxford UP, 1987.
• Selcan, Zılfi, Qese u Qesê Vırênu Leksikon, Tunceli: Tunceli Üniversitesi Yayınları, 2013.
• Sözlü Kaynaklar KK-1: Ahmet Bürlükara, Bingöl, 1962, tahsili yok, çiftçi.
• KK-2: Enver Bektaş, Kiğı, 1975, 1975, üniversite, öğretmen.
• KK-3: Faik Bengi, Genç, 1944, ilkokul, işçi.
• KK-4: Fatma Alay, Genç, 1961, tahsili yok, ev hanımı.
• KK-5: Fatoş Cebba, Karlıova, 1963, tahsili yok, ev hanımı.
• KK-6: Hasan Alınca, Karlıova, 1970, üniversite mezunu, öğretmen.
• KK-7: Hikmet Hakan, Bingöl, 1968, üniversite, emekli memur.
• KK-8: Kadriye Demir, Solhan, 1945, tahsili yok, ev hanımı.
• KK-9: Mehmet Çaparlar, Bingöl, 1970, ilkokul, çiftçi.
• KK-10: Murat Gölen, Genç, 1976, lise, memur.
• KK-11: Mustafa Pesen, Kiğı, 1953, lise, emekli memur.
• KK-12: Nihat Çağlayan, Genç, 1974, üniversite, öğretmen.
• KK-13: Şefika Sönmez, Solhan, 1936, tahsili yok, ev hanımı.