Language and Nation Building on The Tehran-Istanbul Line (1863- 1920)

Yıl 2024, Cilt: 16 Sayı: 2, 935 - 957, 03.01.2025

Hatice Kılıç

https://doi.org/10.26791/sarkiat.1460904

Öz

TAHRAN-İSTANBUL HATTINDA DİL VE ULUS İNŞASI (1863-1920)

Öz

Bu makale İran’da ulusçuluğun edebi üst-kültür evreni içerisinde ortaya çıktığı tezini savunuyor ve ilk ulusçuların bu evrende modern “İranlı/Fars” kimliğini hangi söylem yoluyla inşa ettiklerini Osmanlı ile kurdukları entelektüel ilişkiler çerçevesinde inceliyor. Yararlanılan ana kaynaklar İran ulusçularının kendi metinleri. Bu yönüyle birincil metinlerin bir söylem çözümlemesi olan makale İran’daki ulus inşasını mikro bir bakışla ele alan ilk çalışmalardan biri olarak alana katkı sunmayı amaçlıyor. Çalışmada önce 19. yüzyılda Farsçanın ve klasik Farsça şiirin modern bir kavrayışla yeniden tanımlandığı kültürel atmosfer tasvir ediliyor. Ardından, Avrupa ile karşılaşan ilk İran aydınlarının, eğitimi yaygınlaştırmak için 1863-1869 yılları arasında İstanbul merkezli yürüttükleri alfabeyi değiştirme mücadelesi inceleniyor. Oradan İran Meşrutiyet’ine geçilerek dönemin en etkili gazetesi Sur-i İsrâfil’de (1907-1909) modern İran şiirinin ve ulus söyleminin ortaya çıkışı Avrupa ve yeni Osmanlı-Türk edebiyatının etkisi bağlamında tartışılıyor. Devamında 1920’de İran ulus-devletine fikri zemin sağlamış Kâve dergisinde çıkan, Avrupa ile Osmanlı-Türk etkisini reddederek Farsçayı ve Farsça edebiyatı ulusal sınırlarına çağıran makaleler serisi inceleniyor. Son olarak Osmanlı-Türk ulusçuluğundan ayrılan yönü itibariyle İran ulusçuluğunun ana kaynağına ve özgün karakterine dair nihai görüşe yer veriliyor.

Anahtar Kelimeler

Siyasi Tarih, İran, Osmanlı, Ulusçuluk, Söylem İnşası, Modern Edebiyat

Kaynakça

• Āḫundzâde, Mîrzâ Fetḥʿali. “Elifba-i Cedid Berayi Teḥrirât-i Elsine-i İslamiye ki İbaret ez ʿErebî u Fârsî u Torkî est”, Elifbâ-i Cedîd u Mektubât, ed. Ḥamid Meḥmedzâde, 3-54. Tebriz: Neşr-i İḥya-i Tebriz, 1357 ş./1978.
• Āḫundzâde, Mîrzâ Fetḥʿali. “Sevad-i Kritika der Moḳabil-i ʿAḳide-i Suʿavi Efendi”, Elifbâ-i Cedîd u Mektubât, ed. Ḥamid Meḥmedzâde, 124-136. Tebriz: Neşr-i İḥyaʾ-i Tebriz, 1357 ş./1978.
• Āḫundzâde, Mîrzâ Fetḥʿali. “Mosvedde-i Kaġez-i Diger be Mîrzâ Yusuf Ḫan ba Nomre-i 13”, Elifbâ-i Cedîd u Mektubât, ed. Ḥamid Meḥmedzâde, 121-123. Tebriz: Neşr-i İḥyaʾ-i Tebriz, 1357 ş./1978.
• Axundzadǝ, Mirzǝ Fǝtǝli. “Melkum Xana Yazılmış Mǝktubun Surǝti, 1868”, Esǝrlǝri, ed. Hǝmid Mǝmmǝdzadǝ, 3/88. Bakı: Şǝrq-Qǝrb, 2005.
• Axundzadǝ, Mirzǝ Fǝtǝli. “Ərǝbce, Farsca ve Türkcǝdǝn İbarǝt Olan İslam Dillerinin Yazısı Üçün Yeni Əlifba, Oktyabr 1857”, Esǝrlǝri, ed. Hǝmid Mǝmmǝdzadǝ, 3/15-19, Bakı: Şǝrq-Qǝrb, 2005.
• Axundzadǝ, Mirzǝ Fǝtǝli. “Aldanmış Kǝvakib”, Esǝrlǝri, ed. Nadir Mǝmmǝdov, 1/189-212. Bakı: Şǝrq-Qǝrb, 2005.
• Axundzadǝ, Mirzǝ Fǝtǝli. “Əziz Qardaşım Münif Əfǝndi, 1870-Tiflis”, Esǝrlǝri, ed. Hǝmid Mǝmmǝdzadǝ, 3/97, Bakı: Şǝrq-Qǝrb, 2005.
• Axundzadǝ, Mirzǝ Fǝtǝli. “Hindistan Şahzadǝsi Kǝmalüddövlǝnin Öz Dostu İran Şahzadǝsi Cǝlalüddövlǝye Farsi Dilindǝ Yazdığı Üç Mǝktubun vǝ Cǝlalüddövlǝnin Ona Gönderdiyi Cavabın Türki Dilindǝ Tǝrcümǝsidir”, Esǝrlǝri, ed. Hǝmid Mǝmmǝdzadǝ, 2/17-121, 20-22. Bakı: Şǝrq-Qǝrb, 2005.
• Axundzadǝ, Mirzǝ Fǝtǝli. “Kolonel Mirzǝ Fǝtǝli Axundzadǝ’nin Özü Tǝrǝfindǝn Yazılmış Bioqrafiası, Yǝni Tǝrcümǝyi-Halı”, Esǝrlǝri, ed. Hǝmid Mǝmmǝdzadǝ, 3/215-220. Bakı: Şǝrq-Qǝrb, 2005.
• Anderson, Benedict. Hayali Cemaatler: Milliyetçiliğin Kökenleri ve Yayılması, çev. İskender Savaşır, İstanbul: Metis Yayınları, 1995.
• Āryenpur, Yeḥyâ. Ez Ṣebâ ta Nîmâ: Târîḫ-i 150 Sâl-i Edeb-i Fârsî, 1, Tehran: İntişârât-i Zevvâr-Sazmân-i İntîşârât-i İʿlmî ve Ferhengî, 1387 ş./2008.
• Āryenpur, Yeḥyâ. Ez Ṣebâ ta Nîmâ: Târîḫ-i 150 Sâl-i Edeb-i Fârsî, Āzâdî-Teceddud, 2, Tehrân: İntişârât-i Zevvâr, 5. Basım, 1372 ş./1993.
• Asgerzade, Lütviyye. “Nazire Şiire Yazılan Nazireler: Alfred de Musset ‘Rappelle-Toi’, Ekrem Recaizade ve Azerbaycan Şiiri”, 1. Uluslararası Türkoloji Kongresi: “Arayışlar ve Yönelimler”, ed. Selçuk Atay, 59, Karabük: 16-18 Mayıs 2022.
• Ashraf, Ahmad. “Historical Obstacles to The development of a Bourgeoisie in Iran,” Iranian Studies, 2/2-3, (1969), 54-79.
• Blunt, Wilfrid Scawen. Secret History of the English Occupation of Egypt: Being a Personal Narrative of Events, New York: Alfred A. Knopf, 1922.
• Buşehri, Mehdi. “Sabir’in Dehhuda’ya Etkisi”, Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi, 1/2 (Mayıs 2014), 1-13. https://dergipark.org.tr/tr/pub/atdd/issue/28227/299711
• Cemalzâde, Seyyid Muḥammed ʿAli. “Fârsî Şeker est”, Kâve, 1/2 (5 Şehriver 1290 Yezdgerdî/Ġorre-i Cemadi’l-evvelî 1339 ḳ/11 Januye 1921), 8-11.
• Cemalzâde, Seyyid Muḥammed ʿAli. Yekî Bud Yekî Nebud, Tehrân: Kânun-i Meʿrifet, 1343 ş./1965. “Cemʿiyyet-i İʿlmiyye-i Osmaniye Niẓamnâmesidir”, Mecmuʿa-yi Fünun, 1/1 (İstanbul: Cerideḫane, Muḥarrem 1279 ḳ./Temmuz 1862), 2-10.
• Cevâdî, Huseyn. “Nigâhî-i Taṭbiḳî be Şiʿr-i ‘Ey Morġ-i Seher’-i Dehḫodâ u ‘Be Yâd Ār’-i Alfred de Musset,” Edebiyât-i Taṭbiḳî, 1/1 (Behar 1389 ş./2010), 106-117.
• Dehḫodâ. “Çerend Perend”, Sur-i İsrâfil, 1/16 (7 Şevval 1325 ḳ./13 Kasım 1907), 7-8.
• [Dehḫodâ, ʿAli Ekber]. “Yâ Merg bâ Şeref yâ Zindegî bâ İftiḫâr”, Sur-i İsrâfil, 1/18 (21 Şevval 1325 ḳ./27 Kasım 1907), 3-4.
• [Dehḫodâ, ʿAli Ekber]. “Tevżîḥ u Îzaḥâtî-ki tâ Kenun der İrân be Ḫeyâl-i Ān Neyoftend!”, Sur-i İsrâfîl, 1/20 (11 Ẕilḥicce 1325 ḳ/15 Ocak 1908), 3.
• Dehḫodâ, ʿAli Ekber. “Vaṣiyetnâme-i Dust-i Yegâneʾ-i Men, Hediye-i Berâder-i Bîvefâ be Pîşgâh-i Ān Ruḥu’l-Ḳuds u ʿAlî”, Sur-i İsrâfil/Soure Esfaril, 2/3 (Yverdon-Suisse:15 Ṣeferu’l-Muẓaffer 1327 k./8 Mart 1909), 4.
• Dehḫodâ. “Ez Teref-i İdâre”, Sur-i İsrâfil/Soure Esfaril, 1/1 (Yverdon-Suisse: Ġorre-i Muḥarremu’l-ḥeram 1327 ḳ./23 Ocak 1909) 1.
• Deḫov. “Çerend Perend”, Sur-i İsrâfil, 1/14 (10 Şʿaban 1325 ḳ./19 Eylül 1907), 7-8.
• Deḫov. “Çerend Perend: Ruesâ u Millet”, Sur-i İsrâfil, 1/24 (24 Muḥarrem 1326 ḳ./27 Şubat 1908), 6.
• De Musset, Alfred. “Rappelle-Toi”, Poésies Nouvelles: 1836-1852, 218-219. Paris: Charpentier, Libraire-Éditeur, 1852.
• Eḫevân Salis, Mehdî. “Fuṣulî-i Perâkende der bare-i înki Nîmâ Merdî bûd Merdistân”, Endîşe u Honer, 9 (Ferverdîn 1339 ş./1960), 652-674.
• Enginün, İnci. “Edebiyat Söyleşileri, 42. Bölüm, TRT 2”, Erişim 20 Eylül 2023. https://youtu.be/_9djVl9dNf4?si=AEEobZJKVVEwzny1
• Furuġî, Muḥammed ʿAli Ẕekaiʾl-Mulk. “İran der 1919”, Meḳalât-i Furuġî, 1/74-79. Tehrân: İntişârât-i Tus, 3. Basım, 1387 ş./2008.
• Furuġî, Muḥammed ʿAlî. “Eḳelliyetha-i Kişverha”, Yeġma, 3/7(29) (Mehr 1329 ş./1950), 264-267.
• Gellner, Ernest. Uluslar ve Ulusçuluk, çev. Büşra Ersanlı Behar - Günay Göksü Özdoğan, İstanbul: İnsan Yayınları, 1992.
• Goethe, Johann Wolfgang. Gesprӓche: Mit Sulpiz Boisserée, 1815.
• Habermas, Jürgen. Kamusallığın Yapısal Dönüşümü, çev. Tanıl Bora-Mithat Sancar, İstanbul: İletişim Yayınları, 15. Basım, 2018.
• Haşim, Hüseyin. “Recaizâde Mahmud Ekrem ve Azerbaycan Edebiyatı”, Bilge, 8/30 (Güz 2001), 17-21.
• İḳbâlî, İbraḥîm - Resulzâde, Ḥuseyn. “Beresî-i ʿEnasır-i Saḫtar-i Ġezelha-i Siyasî-İctimaʿî der Eşʿar-i Huşeng İbtihac u Şefiʿî Kedkenî”, Mecelle-i Târîḫ-i Edebîyât, 61/3 (Tâbistan 1388 ş./2009), 26-44.
• [İmzasız]. “Mujde”, Sur-i İsrâfîl, 1/5 (15 Cemâdiyü’l-evvel 1325 ḳ/27 Haziran 1907), 8.; “Beşâret”, Sur-i İsrâfil, 1/12 (22 Receb 1325 ḳ./5 Eylül 1907), 8.
• [İmzasız]. “Yuridune en yuṭfiuʾ nurâllâhi bi efvâhi-him ve yeʾba Allâhu illâ en yutimme nure-hu”, Sur-i İsrâfil, 1/14 (10 Şʿaban 1325 ḳ./19 Eylül 1907), 1-5.
• [İmzasız]. “Teraḳḳî-i Zebân-i Fârsî der Yek Ḳern! Fârsî-i ʿAhd-i Ḥâcî Mîrzâ Āḳâsî / Fârsî-i ‘Ḫan-i Vâlide’ der ʿAhd-i Parlemanî!”, Kâve, 3 (38)/5 (Berlin: 13 Ābân Mâh-i Ḳadim 1289 Yezdgerdî/Ġorre-i Receb 1338 ḳ./ 21 Mart 1920), 3-5.
• [İmzasız]. “Teraḳḳi-i Zeban-i Fârsî: Şiʿr-i Fârsî / Edebiyât-i Ḫan Vâlide”, Kâve, 4-5 (39-40)/5 (7 Dey 1289 Yezdgerdî / Ġorre-i Remeżan 1338 ḳ./21 Mey 1920), 3-4.
• [İmzasız], “Mehek-i Ẕaiʾḳe: Şiʿr-i Feṣiḥ/Şiʿr-i Kerbelâyî”, Kâve, 7 (47)/5 (7 İsfend 1279 Yezdgerdî/Ġorre-i Ẕi’l-ḳʿade 1338 ḳ/18 Juiye 1920), 4.
• [İmzasız]. “Çehar Dovre-i Zebân-i Farsî”, Kâve, 7 (47)/5 (Berlin: 7 İsfend 1279 Yezdgerdî/Ġorre-i Ẕi’l-ḳʿade 1338 ḳ/18 Juiye 1920), 5-8.
• [İmzasız]. “Meʾḫeẕ-i Fârsî-i Feṣîḥ u ‘Fârsî-i Ḫan-i Vâlide’”, Kavê, 12 (47)/5 (Berlin: 6 Mordâd Mâh-i Ḳadîm 1290 Yezdgerdî/Ġorre-i Rebîʿü’l-sânî 1339 ḳ./13 Desambr 1920), 3-5.
• [İmzasız]. “Târîḫî ez Ferhengistan-i İrân”, Nâme-i Ferhengistan, 1/1 (Ferverdîn u Ordibeheşt 1322 ş./Nisan-Mayıs 1943), 6-19.
• Karimi-Hakkak, Ahmad. Recasting Persian Poetry: Scenarios of Poetic Modernity in Iran, Salt Lake City: University of Utah Press, 1995.
• Kâve, 1/1 (Berlin: 10 Şehriver 1285 Yezdgerdî/18 Rebiʿu’l-evvel 1334 ḳ/24 Januy 1916), 1.
• Kemal, Namık. “Hüdâ Kadirdir, Eyler Seng-i Harâdan Gevher Peydâ”, Hürriyet, 54 (Londra: 25 Rebiülevvel 1286/5 Juillet 1869), 2-3.
• Kemal, Namık. “Islâh-ı hurûf meselesi hakkında bundan on altı sene mukaddem Melkum Han’a cevaben Kemal Bey’in Londra’da yazmış olduğu mütalaanâmedir”, Mecmua-i Ebuzziyâ, 43 (İstanbul: 1302/1885), 1356-1375.
• Ḳeyyim, ʿAbdu’l-nebî. “Derbare-i Vâje-i Tâzî”, Āyîneʾ-i Pejuheş, 33/1 (Ferverdin-Ordibeheşt, 1401 ş./Nisan 2022), 95-120.
• Kılıç, Hatice. İran’ın Modernleşme Sürecinde Osmanlı Devleti’nin Rolü: 1848-1923, İstanbul: Marmara Üniversitesi Ortadoğu Araştırmaları Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2006.
• Lartichaux, Jean-Yves. “Linguistic Politics During the French Revolution”, Çev. Paul Mankin, Diogenes, 25/97 (1977), 65-84.
• Lewis, Franklin. “Golestān-e Saʿdi”, Encyclopaedia Iranica, Erişim 20 Ekim 2021. https://iranicaonline.org/articles/golestan-e-sadi
• Mahmut Ekrem, Recaizâde. “Fünun ve Edebiyat: Yâd Et”, Mizân, 22 (İstanbul, 21 Cemaẕi’l-âḫir 1304 ḳ./17 Mart 1887), 189.
• Mahmud Ekrem, Recaizâde. “Araba Sevdası”, Yeni Türk Edebiyatı Antolojisi IV, ed. Mehmet Kaplan-İnci Enginün-Birol Emil-Zeynep Kerman, 102-148. İstanbul: Marmara Üniversitesi, 2. Basım, 1997.
• Melkum Ḫan, Mîrzâ. “Kitabçe-i Ġeybî ya Defter-i Tenẓimat”, Mecmuʿe-i Āsâr-i Mîrzâ Melkum Ḫan, Ed. Muḥammed Muḥiṭ Ṭebaṭebayî, 1-52. Tehrân: İntişârât-i ʿİlmî, 1327 ş./1948.
• Melkum Ḫan, “Cemʿî-i Kesîr ez Ḫelḳ-i İrân…” Ḳanun, 1 (London: Ġorre-i Receb 1307 ḳ./20 February 1890), 1.
• [Melkum Ḫan], “Rebiü’l-ahir 4 Tarihiyle Zâtı Dirâyet ve Hamiyyetle Maruf Bir Fazıl-ı Maarif Simat Tarafından Matbaamıza Şu Farsi’ül-ibare Lütufnâme Varid Olmuştur”, Hürriyet, 59 (Londra: 1286/1869), 7-8.
• Melkum Ḫan, “Seyyaḥî Gûyed”, Kolliyât-i Melkum, Ed. Hâşîm Rabiʿzâde, 187-212. Tebriz: 1325 ş./1908.
• Münif Paşa. “Islah-ı Resm-i Hatta Dair Bazı Tesvirat”, Mecmuʿa-i Fünun, 14 (Seer 1280 ḳ./1863), 69-77.
• Nigâr, “Taḫaṭṭür Et”, Efsus Nâẓımesi, 37-39. İstanbul: Ḳerabet ve Ḳeṣbar Matbaası, 1304 ḳ./1889.
• Ostadî, Kaẓım. “Melkum Ḫan u Ḫuṭut-i Ādemiyet”, Peyâm-i Behâristan, 4/15 (Behar 1391 ş./2013), 592-612.
• Öksüz, Yusuf Ziya. Türkçenin Sadeleşme Tarihi: Genç Kalemler ve Yeni Lisan Hareketi, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 3. Basım, 2016.
• Özgü, Melahat. “Goethe ve Hafız,” Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, I/4, (1952), 102.
• Pârsînejâd, İrec. “Mîrzâ Melkum Ḫân: Monteḳid-i Edebî”, İrânnâme, 10/2 (Behâr 1371 ş./1992), 225-250.
• Sabir, Mirzǝ Əlǝkber. “Tərpənmə, amandır, bala, qəflətdən ayılma!”, Hophopnamǝ, 1/53. Bakı: Şǝrq-Qǝrb, 2004.
• [Sabir, Mirzǝ Əlǝkber]. “Recâʾizâde Maḥmud Ekrem Beyefendi Hazretlerinin “Yâd Et” unvanlı Eşʿarına Nazîre”, Molla Naṣreddîn, 31 (Tiflis, 24 Recebü’l-mürecceb 1325 ḳ./20 Ağustos 1907) 3.
• Sedrîniyâ, Bâḳır. “Teʾsir-i Edebiyât-i Nugerâ-i Tork ber Teḥevvol-i Şiʿr-i Fârsî-i ʿAṣr-i Meşrute”, Muṭaleʿat-i Āsyâ-i Ṣeġir (Vîjenâme-i Nâme-i Ferhengistân), 2 (Payiz u Zemistan 1395 ş./2016), 29-46.
• Sur-i İsrâfîl, 1/1 (Tehrân: 7 Rebîʿü’l-âḫir 1325 ḳ./30 Mayıs 1907), 1.
• Sîrcânî, ʿAlî-Akbar Saʿîd. “Constitutional Revolution/The Press”, Encyclopaedia Iranica. Erişim 20 Mayıs 2022, https://www.iranicaonline.org/articles/constitutional-revolution-vi
• Suavi, Ali. “Hattımızın Islahı”, Muḫbir/The Mukhbir, 2/47 (Londra: 13 Cemâziyelevvel 1284/1868), 1. Suavi, Ali. “Lisan ve Hatt-ı Türki”, Ulûm, 3-4 (Paris: 1286/1869), 115-134, 214-228.
• Taḳî Behâr, Muḥammed. “Bâzgeşt-i Edebî”, Behâr ve Edeb-i Fârsî: Mecmuʿe-i Yeksed Meḳale ez Melikü’l-Şuʿera Behâr, ed. Muḥammed Gulbîn, (Tehran: İntişarât-i Franklin, 1976), 1/43-66.
• Tanpınar, Ahmet Hamdi. “Milli Bir Edebiyata Doğru”, Edebiyat Üzerine Makaleler, haz. Zeynep Kerman, 85-93. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1977.
• Tansel, Fevziye Abdullah. “Arap Harflerinin Islahı ve Değiştirilmesi Hakkında İlk Teşebbüsler ve Neticeleri, 1862-1884”, Belleten, 17/66 (1953), 224-249.
• Yuşic, Nîmâ. “Erziş-i Eḥsasât”, Mecelle-i Musîḳî, 3 (Ḫordad 1319 ş./1940), 7-12.