İSYAN SÜRGÜNLERİ: ŞEYH UBEYDULLAH İSYANI SÜRECİNDE 132 ELİTİN SİVAS’A VE HALEB’E NEFYİ

Yıl 2024, Cilt: 16 Sayı: 2, 1011 - 1035

Mehmet Rezan Ekinci

Öz

Osmanlı Devleti, Tanzimat’la birlikte Kürdlerin yaşadığı coğrafyada Ekrad, Yurtluk-Ocaklık ve Mîr-i aşiret idarelerini tasfiye etti. Ancak bu yapılardan doğan boşluk doldurulamadı ve aşiretlerin rekabet ettiği karmaşık bir ortam oluştu. Ayrıca Rusya ile yapılan 1853-56 ve 1877-78 savaşları Osmanlı Devleti’nin bölgedeki otoritesini sarstı ve var olan idari karmaşayı derinleştirdi. Yerel iktidarın odak noktası olan mîrliklerin tasfiyesini Nakşibendî ve Kadirî tarikatlarının yükselişi takip etti. Mevcut boşluğu yeni tip bir otorite olarak ruhanî liderler doldurmaya başladı. Dönem Rus ve İngiliz desteğini almış Ermeni ayrılıkçılığının canlandığı sıkıntılı bir evreydi. Şeyh Ubeydullah’ın yükselişi bu döneme tekabül eder. Şeyh, dinî liderliğini millî refleksle donattığı siyasi bir otoriteyle tahkim etti. Şeyh’in Şemdinli’de 220 Kürd aşiret reisini topladığı kongre, dış diplomatik kayıtlarında “Kürd Ligi/Kürd İttifakı” şeklinde lanse edildi. Ardından Şeyhin liderliğinde evvela İran’a ahiren Osmanlı idarelerine karşı çıkan milliyetçi başkaldırı, uluslararası alanda istediği desteği bulamadığı için bastırıldı ve Şeyh bölgeden uzaklaştırıldı. Şeyh’in kıyamı sürecinde Ermeni ve Kürd milliyetçi reflekslerle hassaslaşmış olan bölgeden çoğunluğu aşiret reisi, bey, şeyh, ağa ile bunların erkek kardeşleri ve oğullarının yanısıra muhtar, çavuş, tüccar, çiftçi gibi çeşitli ünvanlara da sahip 132 Kürd eliti Haleb’e ve Sivas’a sürüldü. Sürgün, “Kürdistan Serkomiseri Abidin Paşa”nın Anadolu Islahatı tedbirleri kapsamında yapıldı. Bu sürgünlerde Şeyh’in milli bilinci uyandıran başkaldırısının da payı oldu. Bürokraside sürgünlerin bölge yapısına uyumsuz olduğu tartışması yaşandı. Kürd beylerinden doğan boşluğu “Ermeni fesedeleri”nin doldurması ihtimali de tedirginlik sebebiydi. Bu esnada sürgünler firar etti; mesele soğutulmaya bırakıldı ve ardından Hamidiye adıyla revize edilen yeni aşiret politikaları uygulandı. Bu çalışma, tarihte ve hafızalarda unutulmuş isyan sürgünlerinin milli karakterini arşiv belgelerine dayalı olarak ortaya koymaktadır.

Anahtar Kelimeler

Şeyh Ubeydullah, Kürd Ligi, aşiret, sürgün, ağa, bey, elit, Kürdistan Serkomiseri Abidin Paşa.

Rebellious Exiles: Exile of 132 Elites to Sivas and Aleppo During the Sheikh Ubeydullah Rebellion

Öz

With the Tanzimat, the Ottoman Empire liquidated the Ekrad, Yurtluk-Ocaklik and Mîr-i tribal administrations in the geography where Kurds lived. However, the gap created by these structures could not be filled and a complex environment in which tribes competed was created. Moreover, the wars of 1853-56 and 1877-78 with Russia shook the authority of the Ottoman Empire in the region and deepened the existing administrative chaos. The liquidation of the mīrliks, the focal point of local power, was followed by the rise of Naqshbandī and Qadirī doctrines. Spiritual leaders began to fill the existing vacuum as a new type of authority. The rise of Sheikh Ubeydullah corresponds to this period. The period was a troubled phase in which Armenian separatism, backed by Russian and British support, revived. The sheikh reinforced his religious leadership with a political authority imbued with a national reflex. The congress where the Sheikh gathered 220 Kurdish tribal leaders in Şemdinli was introduced as the “Kurdish League/Kurdish Alliance” in foreign diplomatic records. Then, the nationalist uprising led by the Sheikh, first against Iran and then against the Ottoman administration, was suppressed because it could not find the support it wanted in the international arena, and the Sheikh was expelled from the region. During the Sheikh's rebellion, 132 Kurdish elite/notables from the region, which had become sensitive with Armenian and Kurdish nationalist reflexes, were exiled to Aleppo and Sivas, most of whom were tribal leaders, begs, sheikhs, aghas, their brothers and sons, as well as muhtars, sergeants, merchants, and farmers. The exile was carried out within the scope of the Anatolian Reform measures of the “Kurdistan Chief Commissioner Abidin Pasha”. The Sheikh's rebellion, which awakened Kurdish national consciousness, also played a role in these exiles. There were debates in the bureaucracy about the incompatibility of the exiles with the regional structure. The possibility that the vacuum left by the Kurdish notables would be filled by "the Armenian corruptors" was also a cause for concern. In the meantime, the exiles fled and the issue was left to cool down, and then new tribal policies, revised under the name of Hamidiye, were implemented. This study reveals the national character of the rebellion deportations, which have been forgotten in history and memory, based on archival documents.

Anahtar Kelimeler

Sheikh Ubeydullah, Kurdish League, tribe, exile, agha, beg, elite, Kurdistan Chief Commissioner Abidin Pasha.

Kaynakça

• Aştiyanî, Abbas İkbal-Nevaî, Abdülhüseyin, Şerh-i Hali Abbas Mirza Mülkâra, Tahran: Babek, 1361.
• Abdulla, Nejat, İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, İstanbul: Avesta Yay. 2009. Akpınar, Alişan vd., “Şeyh Ubeydullah İsyanı Üzerine Yeni Belgeler”, Vesta Dergisi, Sayı 6, (2006), https://www.art-izan.org/artizan-arsivi/seyh-ubeydullah-isyani-uzerine-yeni-belgeler/, Erişim Tarihi: 05.10.2024. Ateş, Sabri, “In the Name of the Caliph and the Nation: The Sheikh Ubeidullah Rebellion of 1880-81”, Iranian Studies (September 2014), Vol. 47, No. 5, Special Issue: The Kurds and their History: NewPerspectives, pp. 735-798.
• Avyarov, Osmanlı-Rus ve İran Savaşları’nda Kürdler 1801-1900, çev. Muhammed Varlı (Hoko Xanî), Ankara: Sipan Yay. 1995.
• Aytemur, Hüseyin Siyabend, Osmanlı Arşiv Belgeleriyle Şeyh Ubeydullah, Sınır Savaşları ve Antlaşmaları, İstanbul: Hivda, 2020.
• Başçı, Veysel, Şeyh Ubeydullah Nehrî ve Tuhfetü’l-Ahbâb Mesnevisi, İstanbul: Avesta yay. 2022.
• Baqî, Mihemed Heme, Şêx Ubeydullahê Nehrî 1880 Di Belgeyên Qacarî de, Ji Soranî: Ziya Avci, İstanbul: Nûbihar, 2016.
• Bayraq, Ali Sadiq, The Revolt of Sheikh Ubeydullah (1880-1881): An Instrumentalist Study of a Nationalist Movement, İstanbul: Yeditepe University Graduate School of Social Sciences, Master Thesis, 2024.
• Beysanoğlu, Şevket, Anıtları ve Kitabeleri ile Diyarbakır Tarihi, C.2. Ankara: Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi Kültür ve Sanat Yay. 2003.
• Oktay Bozan, “Osmanlı Rus Savaşı’nın Diyarbakır Vilayeti’ne Etkileri ve Islahat Komisyonun Faaliyetleri”, Turkish Studies, Sayı: 10/13 Sonbahar 2015, 263-288.
• Bozarslan, Hamit, La Question Kurde Etats et Minorités au Moyen-Orient, Paris: Presses de Sciences Po. 1997.