FARS VE TÜRK EDEBİYATLARININ ORTAK MESNEVÎSİ: YÛSUF U ZÜLEYHÂ -FİRDEVSÎ VE HAMDÎ ÖZELİNDE KARŞILAŞTIRMALI BİR İNCELEME-

Yıl 2025, Cilt: 17 Sayı: 1, 6 - 24, 30.06.2025

Hümeyra Demir , Reyhan Keleş

Öz

Yûsuf ile Züleyhâ hikâyesi birçok mistik ve ahlaki konular içerdiği için İslam edebiyatı alanında büyük bir ilgi görmüştür. Bu hikâye çok sayıda mesnevî ile edebiyatımıza girmiştir. Bunların her birinde hikâye farklı şekillerde ele alınmıştır. Hikâye anlatılırken bazen kaynağı Tevrat bazen Kur’ân-ı Kerim bazen her ikisi birden olmuştur. Bu mesnevîlerin en önemlileri arasında yer alan İranlı şair Firdevsî’ye nispet edilen Farsça mesnevî ile Hamdullah Hamdî’nin mesnevîsinde Yûsuf ile Züleyhâ hikâyesinin olay örgüsü bakımından bazı farklılıklar tespit edilmiştir. Firdevsî’nin eserinde çok sayıda ayrıntılı olaya değinilmişken Hamdî daha az olaya değinmiştir. Firdevsî’nin olayları ayrıntılı bir şekilde tasvir etmesinde Tevrat ve İsrailiyyatın büyük bir payı olduğu düşünülmektedir. Hamdî’nin eserinde ise Kur’ânda anlatılan olayların dışına fazla çıkılmadığı görülmüştür. Firdevsî eserinde Yûsuf ile Züleyhâ’nın aşkından çok Yaʿkûb peygamber ve ailesinin hikâyesinden bahsetmiştir. Yûsuf’un aşkına ise ikincil olarak yer vermiştir. Hamdî’nin mesnevîsinde ise hikâye Yûsuf ve Züleyhâ’nın aşk hikâyesi üzerine yoğunlaşmaktadır. Hamdullah Hamdî, Züleyhâ’nın aşkını detaylı bir şekilde anlatmaktadır. Hikâyenin genel olaylar örgüsü her iki mesnevîde de aynı sırayla gerçekleşmektedir. Ancak bazı bölümler ve ayrıntılar birinde varken diğer eserde buna yer verilmemiştir. Hikâyenin sonu ise her iki mesnevîde de farklı olarak anlatılmıştır. Çalışmamızda bu farklılıklar iki mesnevî karşılaştırılarak incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Türk-İslam Edebiyatı , Firdevsî , Hamdî , Mesnevî , Yûsuf u Züleyhâ

THE COMMON MASNAVĪ OF PERSIAN AND TURKISH LITERATURES: YŪSUF AND ZULEYHĀ -A COMPARATIVE ANALYSIS BASED ON FĪRDAVSĪ AND HAMDĪ

Öz

The story of Yūsuf and Zulayhā has attracted great attention in Islamic literature because it contains many mystical and moral issues. This story has entered our literature in many masnavī. In each of these, the story was handled in different ways. Sometimes the source of the story was the Torah, sometimes the Qur'an, sometimes both. Among the most important of these masnavī, the masnavī attributed to the Iranian poet Firdawsī and Hamdullah Hamdī's works have some differences in the plot of the story. While Firdawsī's work includes many detailed events, Hamdī includes fewer. It is thought that Firdawsī's detailed events are probably derived from the Torah and Israelite literature. Hamdī's work, on the other hand, does not go much beyond the Qur'an. Firdawsī mentions the story of the prophet Ya'qûb and his family more than the love of Yūsuf and Zulayhā. Yūsuf's love is given a secondary place. In Hamdī's masnavī, on the other hand, the story focuses on the love story of Yūsuf and Zulayhā. Hamdullah Hamdī describes Zulayhā's love in detail. The general plot of the story takes place in the same order in both masnavī. However, while some chapters and details are present in one work, they are not included in the other. The end of the story is told differently in both masnavī. In our study, these differences are given by comparing the two masnavī.

Anahtar Kelimeler

Turkish-Islamic Literature , Firdawsī , Hamdī , Masnavi , Yusuf and Zulaikha

Kaynakça

• Ayan, Gönül. “Anadolu Sahasında Yazılan Bazı Yusuf u Züleyhâ Mesnevîlerinde Sebeb-i Telifler”. Turkish Studies 4/3 (2009), 227-272.
• Firdevsî. Yûsuf u Züleyhâ. nşr. Ağa Mirza Mahmud. Şiraz: Marifet Yayınları, 1344/1925.
• Halıcı, Mete. Türk Edebiyatındaki Yusuf u Züleyhâ Mesnevîlerinde Anlatılan Konuların Kaynakları. Nevşehir: Nevşehir Üniversitesi, Yüksek Lisans, 2013.
• Hamdî. Yusuf u Züleyhâ. haz. Naci Onur. Ankara: Akçağ Yayınları, 1991.
• Hayyâmpûr, Abdurresûl. “Yusuf ve Züleyhâ-yı Firdevsî”. Danişkede-yi Edebiyat-ı Tebriz 3,4,5 (1338/1949), 191-229.
• Hosrevî, Zehra. “Pejuhiş-i Tatbiki Dâstan-ı Yusuf u Züleyhâ”. Dânişnâme 2/2 (2009), 33-77.
• Kartal, Ahmed. “Cami’nin Yusuf u Züleyhâ’sı ile Hamdullah Hamdi’nin Yusuf u Züleyhâ’sının Mukayesesi”. Diriözler Armağanı. 93-139. Ankara, 2003.
• Kartal, Ahmed. Doğu’nun Uzun Hikâyesi: Türk Edebiyatında Mesnevî. İstanbul: Doğu Kütüphanesi, 3. Basım, 2018.
• Kâzimî, Dâryûş - Haydarî, Muhammed. “Berresî-yi Tatbîki-yi Dâstân-ı Yûsuf ve Züleyhâ der Menzumehâ-yı Fârsî-yi Yûsuf ve Züleyhâ-yı Mensûb be Firdevsî, Câmî ve Hâverî”. Neşriye-i Edebiyât-ı Tatbîkî 3/6 (1391/2012), 135-159.
• Keleş, Reyhan - Kılıç, Hilal. “Konulara Göre Mesnevîler: Bir Tasnif Denemesi”. Sosyal, İnsan ve İdari Bilimlerde İleri ve Çağdaş Çalışmalar 1. ed. Derya Fatma Biçer - Yaşar Öz. 410-579. İzmir: Duvar Yayınları, 2023.
• Keremî, Muhammed Hüseyin - Hakîkî, Şehin. “Berresî-yi Sâhtâr-ı Rivâyi-yi Do Rivâyet ez Dâstân-ı Ğanâyi-yi Yûsuf ve Züleyhâ”. Pejuhişnâme-yi Edeb-i Ğanâyi-yi Dânişgâh-ı Sistân ve Belûcistân 7/13 (1388/2009), 89-124.
• Onur, Naci. “Akşemseddinzâde Hamdullah Hamdi’nin Yusuf ve Züleyhâ Mesnevîsindeki Önemli Motifler”. Türk Kültürü 22/258 (1984), 651-658.
• Öztürk, Zehra. “On Beşinci Yüzyıl Şairlerinden Akşemseddinzade Hamdullah Hamdi’nin Yusuf ve Zeliha Mesnevîsinde İşlenen Değerler”. Değerler Eğitimi Dergisi 3/10 (2005), 41-72.
• Özyürek, Dursun. “Olay Örgüsü ve Tahkiye Tarzında Değişim: Şeyyâd Hamza’nın ve Hamdullah Hamdî’nin Yûsuf u Zelihâ Mesnevîlerinin Mukayesesi”. Hikmet-Akademik Edebiyat Dergisi 5/11 (2019), 150-169.
• Şirâzî, Hâfız Mahmud Han. “Yûsuf u Züleyhâ-yı Firdevsî”. çev. Şehriyâr Nekavî. Simorg 3 (1355/1976), 14-44.
• Türkdoğan, Melike Gökcan. Klasik Türk Edebiyatında Yusuf u Züleyhâ Mesnevîleri Üzerine Mukayeseli Bir Çalışma. Erzurum: Kültür Turizm Bakanlığı Yayınları, 2008.
• Yeşil, Ahmet. Berresî-yi Tatbikî-yi Yûsuf ve Züleyhâ-yı Câmî ba Yûsuf ve Züleyhâ-yı Torki. Tahran: Danişgah-ı Terbiyet-i Muderris, Doktora, 1391/2012.
• Yeşil, Ahmet - Nikubaht, Nasır. “Abdurrahman Cami, Şeyyad Hamza, Erzurumlu Darir, Hamdullah Hamdi ve Taşlıcali Yahya Yûsuf ve Züleyhâ Mesnevîlerinde Yer Alan Tema ve Motiflerin İncelenmesi”. Doğu Araştırmaları: Doğu Dil, Edebiyat, Tarih, Sanat ve Kültür Araştırmaları Dergisi 1/11 (2013), 5-24.
• Zevâri, Mohammed Emin - Zulfükârî, Hasan. “Rivâyetşinâsî-yi Kıssâ-i Yusuf u Züleyhâ”. Faslnâme-yi İlmî-yi Kavûşnâme 19 (1388/2009), 37-69.