II. Dünya Savaşı Sonrası Türk-Sovyet İlişkilerinin Gerilmesi ve Anti-Komünizm (1945-1950)

Yıl 2023, Cilt: 2 Sayı: 1, 23 - 47, 30.06.2023

Ömer Arda Özbilek

Öz

II. Dünya Savaşı sırasında Türkiye, savaşın tarafları arasında bir denge politikası takip ederek savaş dışında kalmayı amaçlamıştır. Savaş sırasında çeşitli ülkelerle ilişkiler inişli-çıkışlı seyretmiş, bunun en açık örneği Sovyetler Birliği ile ilişkiler olmuştur. Türkiye savaş yıllarında iç politikasını da dış politikasına entegre etmiş, böylece muharip tarafların tepkisini çekmemeye gayret etmiştir. Savaştan sonra ise çeşitli Sovyet talepleriyle karşılaşılmış ve denge politikasından uzaklaşılarak ABD ile yakınlaşılmıştır. Türkiye’ye yöneltilen Sovyet talepleri, Türkiye’de savaş öncesinden beri var olmakla beraber sınırlı olan Rus aleyhtarlığını ve anti-komünizmi tetiklemiştir. 1945-1950 yıllarının iç ve dış politika temelini anti-komünist fikir ve söylemler oluşturmuştur. Çalışmada II. Dünya Savaşı sırasında Türkiye’nin içinde bulunduğu durum ve taraflar arasındaki denge politikası örneklerle açıklanmıştır. Savaş sonrasında 1945-1950 yılları arasında Türkiye’de artan Rus aleyhtarlığının ve anti-komünizmin sebepleri ve gelişim aşamaları incelenmiş, arşiv belgeleri ve meclis tutanaklarından faydalanılarak hükümet politikalarının, ulusal gazeteler ve Türkçü-Turancı yayınlardan faydalanılarak da basın ve halkın görüşlerinin nasıl bir değişim izlediği değerlendirilmiştir. Türkiye’nin ABD ile yakınlaşması ve Türkiye’deki anti-komünist politikaların temelinin komünist ideolojiden mi yoksa bu ideolojinin Rusya’dan gelmesinden mi kaynaklandığı üzerinde durulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Türkçü, Turancı, Sovyetler Birliği, Komünizm, Anti-Komünizm.

Decline of Turkish-Soviet Relations after World War II and Anti-Communism (1945-1950)

Öz

Turkey aimed to stay out of the war by following a balance policy between the war parties, during World War II. During the war, relations with different countries was uneven, relations with the Soviet Union was the most obvious example of this. During the war years, Turkey integrated its internal policy into its foreign policy, so tried not to attract the reaction of the combatant parties. After the war, Turkey faced various Soviet demands and moved away from balance policy and approached the United States. The Soviet demands directed towards Turkey triggered existing but limited anti-Russian and anti-communism in Turkey, which had been since before the war. The internal and foreign policy of Turkey between 1945 and 1950 was primarily shaped by anti-communist ideas and discourse. In the study, the situation of Turkey during World War II and the balance policy between the parties are explained with examples. The causes and stages of increasing anti-Russian and anti-communism in Turkey between 1945 and 1950 have been investigate, by using archive documents and parliamentary records to government policies and by using national newspapers and Turkist-Turanist publications, it has been evaluated how the views of the press and the public have changed. The focus was on whether Turkey's rapprochement with the United States and its anti-communist policies were based on communist ideology or the perception that communism originated from Russia.

Anahtar Kelimeler

Turkist, Turanist, Soviet Union, Communism, Anti-Communism

Kaynakça

• Ahmad, F. (2010). Demokrasi sürecinde Türkiye (1945-1980). Hil Yayın.
• Ak, G. (2015). Türk düşünce hayatında Mediha Esenel (Berkes) ve 1948 DTCF tasfiyeleri ilişkisi üzerine bir inceleme. Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, 15(30), 251-293.
• Aran, M.S. (1946). Azerbaycan faciası. Türkeli, 1, 3-16.
• Armaoğlu, F. (2012). 20. Yüzyıl siyasi tarihi 1914-1995. Alkım Yayınevi.
• Asya, A.N. (1946). Boğazlar. Özleyiş, 1, 10.
• Aydın, M.K. (2019). Millî korunma kanununun hayata geçirilişi (1940) ve tek parti dönemi uygulamaları. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 29(1), 413-428.
• Aydınlı, E. (2021). Türkiye’de Rus Düşmanlığının Amerika ekseninde anti-komünizme evrimi ve komünizmle mücadele dernekleri. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Uludağ Üniversitesi.
• Bağrıyanıkoğlu, N. (1947). Bolşevikliğin iç yüzü. Özleyiş, 4, 9-10.
• Berk, B. (1946). Demokrasi ve komünizm. Türkeli, 1, 9-10.
• Berojkov, V. (1970). Tahran 1943. (çev: H.A. Ediz). Bilgi Yayınevi.
• Boratav, K. (2018). Türkiye iktisat tarihi 1908-2015. İmge Kitabevi.
• Cleveland, W.L. (2008). Modern ortadoğu tarihi. (çev: M. Harmancı). Agora Kitaplığı.
• Cumhurbaşkanlığı Cumhuriyet Arşivi. (1943). Fon: 30-18-1-2, Yer: 103 - 67 – 2. Türkiye Cumhuriyeti Devleti.
• Cumhurbaşkanlığı Cumhuriyet Arşivi. (1939). Fon: 30-18-1-2, Yer: 86 - 23 – 4. Türkiye Cumhuriyeti Devleti.
• Cumhurbaşkanlığı Cumhuriyet Arşivi. (1939). Fon: 30-18-1-2, Yer: 88 - 80 – 1. Türkiye Cumhuriyeti Devleti.
• Cumhurbaşkanlığı Cumhuriyet Arşivi. (1941). Fon: 30-18-1-2, Yer: 93 - 123 – 3. Türkiye Cumhuriyeti Devleti.
• Cumhurbaşkanlığı Cumhuriyet Arşivi. (1944). Fon: 30-10-0-0, Yer: 85 - 561 – 20. Türkiye Cumhuriyeti Devleti.
• Cumhurbaşkanlığı Cumhuriyet Arşivi. (1946). Fon: 30-1-0-0, Yer: 30 - 179 – 1. Türkiye Cumhuriyeti Devleti.
• Cumhurbaşkanlığı Cumhuriyet Arşivi. (1946). Fon: 30-1-0-0, Yer: 42 - 252 – 1. Türkiye Cumhuriyeti Devleti.
• Cumhurbaşkanlığı Cumhuriyet Arşivi. (1946). Fon: 30-1-0-0, Yer: 65 - 403 – 10. Türkiye Cumhuriyeti Devleti.
• Cumhurbaşkanlığı Cumhuriyet Arşivi. (1946). Fon: 30-1-0-0, Yer: 65 - 404 – 3. Türkiye Cumhuriyeti Devleti.
• Cumhurbaşkanlığı Cumhuriyet Arşivi. (1946). Fon: 30-10-0-0, Yer: 143 - 24 – 21. Türkiye Cumhuriyeti Devleti.
• Cumhurbaşkanlığı Cumhuriyet Arşivi. (1946). Fon: 30-10-0-0, Yer: 243 - 646 – 6. Türkiye Cumhuriyeti Devleti.
• Cumhurbaşkanlığı Cumhuriyet Arşivi. (1946). Fon: 30-10-0-0, Yer: 87 - 575 – 7. Türkiye Cumhuriyeti Devleti.
• Cumhurbaşkanlığı Cumhuriyet Arşivi. (1946). Fon: 30-11-1-0, Yer: 202 - 34 – 16. Türkiye Cumhuriyeti Devleti.
• Cumhurbaşkanlığı Cumhuriyet Arşivi. (1948). Fon: 30-18-1-2, Yer: 117 - 59 – 8. Türkiye Cumhuriyeti Devleti.
• Cumhurbaşkanlığı Cumhuriyet Arşivi. (1949). Fon: 30-10-0-0, Yer: 210 - 429 – 1. Türkiye Cumhuriyeti Devleti.
• Çavdar, T. (2003). Türkiye ekonomisinin tarihi 1900-1960. İmge Kitabevi.
• Deringil, S. (2014). Denge oyunu: İkinci Dünya Savaşı’nda Türkiye’nin dış politikası. Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Efe, İ. (2019). NATO’ya üyelik sürecinde Türkiye-ABD ilişkileri ve türk kamuoyundaki akisleri. History Studies, 11(2), 601-619.
• Er, T. (2014). Arşiv belgeleri ışığında Türkiye’de sansür (1938-1945). Berikan Yayınevi.
• Esmer, A.Ş., & Sander, O. (1996). İkinci Dünya Savaşı’nda Türk dış politikası. Olaylarla Türk dış politikası (1919-1995). Siyasal Kitabevi.
• Goloğlu, M. (2012). Türkiye Cumhuriyeti tarihi III: milli şef dönemi (1939-1945). Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Gönlübol, M., & Ülman, H. (1996). İkinci Dünya Savaşı’ndan Sonra Türk dış politikası (1945-1965). Olaylarla Türk dış politikası (1919-1995). Siyasal Kitabevi.
• Gülmez, Y., & Yıldırım, A.C. (2021, Kış). Hasan Âli Yücel-Kenan Öner davasının Türk basınına yansıması. Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi, 8(4), 1422-1454.
• Hasanlı, C. (2011). Tarafsızlıktan soğuk savaşa doğru Türk-Sovyet ilişkileri 1939-1953. Bilgi Yayınevi.
• Jacobsen, H.A. (1989). 1939-1945 kronoloji ve belgelerle İkinci Dünya Savaşı. (çev: İ.Ulus). Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Yayınları.
• Karagülle, N. (1948). Türkiye’de komünizmin içyüzü. Türk’e Doğru, 30, 8-9.
• Koca, M. (2017). Türkiye’de çok partili hayata geçiş sürecinde kurulan sosyalist partiler. İnönü Üniversitesi Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi, 6(2), 73-88.
• Kocabaş, S. (2009). İnönü dönemi: Milli Şef yönetimi ve demokrasiye geçiş 1938 – 1950. Vatan Yayınları.
• Koçak, C. (2015). Türkiye’de Milli Şef dönemi (1938-1945). Cilt I, İletişim Yayınları.
• Koçak, C. (2017). Türkiye’de Milli Şef dönemi (1938-1945). Cilt II, İletişim Yayınları.
• Korkmazcan, N.S. (2020, Aralık). İkinci Dünya Savaşı’nda Almanya’nın balkan seferi öncesinde İnönü-Hitler mektuplaşması. History Studies, 12(6), 3223-3243.
• Köse, İ. (2015). Yalta ve Potsdam konferansları: Sovyetler Birliği’nin Türk boğazlarında egemenlik paylaşım talepleri. Karadeniz İncelemeleri Dergisi, 10(19), 241-276.
• Kulkıra, U. (2015). İsmet İnönü’nün cumhurbaşkanlığı döneminde Türk-Sovyet ilişkileri. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Beykent Üniversitesi.
• Nadi, Y. (1939, 25 Ağustos). Rus – Alman paktından sonra. Cumhuriyet, 5491.
• Noyan, İ. (1947, Mart). Kırımlıların dinmeyen hasreti: Türklük. Türkeli, 3, 15-16.
• Oğuzcan, L. (1948, Eylül). Komünizme ve Moskof düşmanlığına dair. Türk’e Doğru, 32, 3.
• Oran, B. (Ed.). (2002). Türk Dış politikası, Kurtuluş Savaşından bugüne olgular, belgeler, yorumlar. Cilt I, İletişim Yayınları.
• Özleyiş. (1946, Ekim). İnsan hakları ve hürriyet. Özleyiş, 1, 11 ve 19.
• Özleyiş. (1947, Kasım). Rize Milletvekili Dr. Fahri Kurtuluş’un Özleyiş’e beyanatı. Özleyiş, 7, 5-8.
• Özleyiş. (1947, Şubat). Eski bir komünist muharrir bolşevizmi itham ediyor!. Özleyiş, 5, 9-11.
• Sançar, N. (1946, Aralık). Milliyetçiler birleşiniz!. Özleyiş, 3, 13.
• Soysal, İ. (2000). Tarihçeleri ve Açıklamaları ile birlikte Türkiye’nin siyasal andlaşmaları (1920-1945). Cilt I. Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Sungur, C.A. (1947, Mart). Hüviyetler meydana çıkıyor. Türkeli, 3, 2.
• Sungur, C.A. (1947, Nisan). Turancılık nedir? Turancılık suç mudur? Biz niçin Turancıyız?. Türkeli, 4, 6-8.
• Şahin, E., & Tunç, B. (2015). Demokrat Parti’nin kuruluş süreci ve DP – CHP siyasî mücadelesi (1945-1947). Sosyal ve Kültürel Araştırmalar Dergisi, 1(2), 31-69.
• Türkiye Büyük Millet Meclisi. (1939, 1 Kasım). Zabıt Cerideleri. C. 6, Devre: 6, Birleşim: 1.
• Türkiye Büyük Millet Meclisi. (1942, 5 Ağustos). Zabıt Cerideleri. C. 27, Devre: 7, Birleşim: 77.
• Türkiye Büyük Millet Meclisi. (1944, 2 Ağustos). Zabıt Cerideleri. C. 13, Devre: 7, Olağanüstü Toplantı.
• Türkiye Büyük Millet Meclisi. (1945, 1 Kasım). Zabıt Cerideleri. C. 20, Devre: 7, Birleşim: 1.
• Türkiye Büyük Millet Meclisi. (1946, 11 Aralık). Zabıt Cerideleri. C. 3, Devre: 8, Birleşim: 15.
• Türkiye Büyük Millet Meclisi. (1947, 29 Ocak). Zabıt Cerideleri. C. 4, Devre: 8, Birleşim: 37.
• T.C. Dışişleri Bakanlığı (1973). Türkiye dış politikasında 50 yıl: İkinci dünya savaşı yılları (1939-1946). Araştırma ve Siyaset Planlama Genel Müdürlüğü Yayınları.
• Tanyu, H. (1947, Mart). Kimler, niçin komünist oluyorlar?. Özleyiş, 6, 6-7.
• Tekeli, İ., & İlkin, S. (2013). Dış siyaseti ve askerî stratejileriyle ikinci dünya savaşı Türkiye’si. Cilt I. İletişim Yayınları.
• Tekeli, İ., & İlkin, S. (2014). Savaşın içinden geleceğine yönelen ikinci dünya savaşı Türkiye’si. Cilt III, İletişim Yayınları.
• Türkkan, R.O. (1947, Şubat). Türkçülüğün sınırları. Türkeli, 2, 3-4 ve 16.
• Uçarol, R. (1995). Siyasi tarih (1789-1994). Filiz Kitabevi.
• Us, A. (1939, 25 Ağustos). Rusya Hem Harp İlahı Hem Sulh Perisi Olabilir. Vakit, 7767.
• Weisband, E. (2002). İkinci Dünya Savaşı ve Türkiye. (Çev.: M.A. Kayabağ). Örgün Yayınevi.
• Yalçın, H.C. (1945, 3 Aralık). Kalkın ey ehli vatan!. Tanin, 4454/811.
• Yalçın, H.C. (1945, 3 Aralık). Sol-sağ ve ileri-geri. Tanin, 4454/811.
• Yalçın, H.C. (1945, 4 Aralık). Beşincikol Propagandası. Tanin, 4454/812.
• Yalçın, H.C. (1950, 5 Temmuz). İkinci cihan harbi ve İsmet İnönü. Ulus, (10423).
• Yalçın, O. (2011). İkinci dünya savaşında İsmet İnönü ve Churchill arasında yapılan Adana görüşmesi. Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, 47, 701-731.