An Immortal Intellectual in the Footsteps of Jadidism; Lutpulla Mutellip

Yıl 2025, Cilt: 4 Sayı: 1, 1 - 12, 30.06.2025

Özlem Altın , Ömer Çokal

https://doi.org/10.62122/sautad.1628661

Öz

This study deals with the effects of the Jadidism movement in East Turkistan, which defended the new-style education against the old-style education understanding that took place among the Muslims of Russia in the middle of the 19th century, and the Jadidist intellectual profile shaped within the framework of this effect. The Jadid movement has brought about significant transformations in education, social, religious and political fields in East Turkistan. Lutpulla Mutellip, one of the important representatives of this transformation, stands out not only as a poet but also as a reformist intellectual profile who spread Jadidist ideas to the Turkic world. Lutpulla Mutellip contributed to the modernization process with issues such as the emancipation of his people, social justice, cultural awakening and the construction of national identity. The aim of the study is to reveal Lutpulla Mutellip's Jadidist identity based on his poems and thoughts and to analyze how this identity served the modernization process in East Turkestan. Mutellip's identity as a poet reflects not only an individual understanding of art, but also an intellectual stance that is part of social transformation. In this context, this study evaluates Lutpulla Mutellip's works in relation to the historical and intellectual background. Historical context analysis is used as a method and Lutpulla Mutellip's world and Jadidism activities are analyzed in the light of his thought. In this respect, the study aims to contribute to the literature on both East Turkestan literature and modernization processes.

Anahtar Kelimeler

People , East Turkistan , Uyghur Literature , Usul- ü Cedit , Usul-ü Kadîm

Ceditçiliğin Ayak İzinde Ölümsüz Bir Aydın; Lutpulla Mutelip

Öz

Bu çalışma, 19. yüzyılın ortalarında Rusya Müslümanları içerisinde cereyan eden eski usul eğitim anlayışına karşı yeni usul eğitim anlayışını savunan Ceditçilik hareketinin Doğu Türkistan’daki etkilerini ve bu etki çerçevesinde şekillenen Ceditçi aydın profilini ele almaktadır. Cedit hareketi, Doğu Türkistan coğrafyasında eğitim, toplumsal, dini ve siyasi alanlarda önemli dönüşümler meydana getirmiştir. Bu dönüşümün önemli temsilcilerinden biri olan Lutpulla Mutellip, yalnız bir şair değil aynı zamanda Ceditçi fikirlerini Türk dünyasına yayan reformist bir aydın profili olarak öne çıkmaktadır. Lutpulla Mutellip, halkının özgürleşmesi, sosyal adalet, kültürel uyanış ve milli kimliğin inşası gibi konularla modernleşme sürecine katkı sağlamıştır. Çalışmanın amacı, Lutpulla Mutellip’in şiirlerinden ve düşüncelerinden hareketle onun Ceditçi kimliğini ortaya koymak ve bu kimliğin Doğu Türkistandaki modernleşme sürecine nasıl hizmet ettiğini analiz etmektir. Mutellip’in şair kimliği, yalnızca bireysel bir sanat anlayışını değil; aynı zamanda toplumsal dönüşümün parçası olan bir aydın duruşunu da yansıtmaktadır. Bu bağlamda bu çalışma, Lutpulla Mutellip’in eserlerini tarihsel ve düşünsel arka planla ilişkilendirerek değerlendirmektedir. Yöntem olarak tarihsel bağlam analizi kullanılmış olup Lutpulla Mutellip’in dünyası ve Ceditçilik faaliyetleri düşüncesi ışığında incelenmiştir. Çalışma, bu yönüyle hem Doğu Türkistan edebiyatına hem de modernleşme süreçlerine dair literatüre katkı sağlamayı hedeflemektedir.

Anahtar Kelimeler

Halk , Doğu Türkistan , Uygur Edebiyatı , Usul-ü Cedit , Usul-ü Kadîm

Kaynakça

• Aierken, M. (2020). 20. yüzyıl Uygur edebiyatının önemli temsilcilerinin hayatı, eserleri ve edebi kişiliği [Yüksek lisans tezi, Ankara Üniversitesi]. YÖK Tez Merkezi.
• Ahmetbeyoğlu, A. (2017). 1937-1942 yılları arasında Doğu Türkistan idaresinde Sovyet etkisi. (s. 481). Ekim 1917 Sovyet İhtilali’nin Yüzüncü Yılında Türk Dünyasındaki Bağımsızlık Fikri ve Siyasi Hareketler Uluslararası Sempozyumu, İstanbul, Türkiye.
• Arslan, M. (2016). Gaspıralı İsmail Bey'in eğitim reformu ve Usulü Cedit: Gaspıralı İsmail Bey'in yaşam öyküsü ve Türk fikir dünyasına etkileri. Gau Journal of Social and Applied Science, 8, 21-40.
• Baran, L. (2008). Lütpulla Mutellip'in hayatı, sanatı ve eserleri. Bilig, 44, 173-194.
• Çakırcılar, A. (2017). Türklerin kurultay mücadelesi: 1905-1917 Müslüman kurultayları. Akademia (s. 17).
• Çalışkan, İ. (2012). 20. Asırda Asya'da din politikaları: Çarlık Rusya ve Sovyetler Birliği hakimiyetinde belirleyenler ve belirlenenler, Bölgesel ve küresel politikalarda Orta Asya, Türkistan. Ankara: İSAM.
• Çelik, R. (2022). Rusya Cedid hareketi ve Rızazeddin B. Fahreddin'in fıkıh anlayışı. Kitabe Yayınları.
• Devlet, N. (1999). Unutturulan Türkçü, İslamcı, modernist İsmail Gaspıralı. Başlık Yayın Grubu.
• Erkin, E. (1998). Çağdaş Uygur şiiri antolojisi. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Hekim, A. (2015). Hamdullah Muhammed Tarım’ın Türkistan tarihi-Türkistan 1931–1937 İnkılâp Tarihi adlı eserinin tenkitli transkripsiyonlu neşri. [Doktora tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü].
• İnayet, A. (2022). Doğu Türkistan’da Cedidçilik hareketi ve bu hareketin önemli temsilcileri. Düşünce Dünyasında Türkiz, 3(17), 199–214. https://www.tarihistan.org/dogu-turkistan-da-ceditcilik-hareketi-ve-bu-hareketin-onemli-temsilcileri-prof-dr-alimcan-inayet/16009/
• Kalkınç, H. (2011). Sultanğaliyev. İmge Kitabevi.
• Karaman, A. (2014). Uygur şairi Lutpulla Mutellip. Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi (3), 101–115. https://dergipark.org.tr/tr/pub/uygur/issue/30035/324306#article_cite Kardeş Kalemler. (t.y.). Lutpullah Mutallip. https://kardeskalemler.com
• Kasımov, Y. (2010). Ceditçilik (Bazı Mülâhazalar). Gazi Türkiyat, 1(6), 335-361.
• Kasımov, B. (1993). Cedidçilik, millî uyanış ve Özbek filolojiyası meseleleri (V. S. Yelok, Akt.). Çankırı Karatekin Üniversitesi Uluslararası Avrasya Strateji Dergisi, 2(1), 105-114.
• Kaşgarlı, A. (2017). Çağdaş Uygur edebiyatı tarihi. Gazi Kitabevi.
• Kaşgarlı, R. (2014). Çağdaş Uygur edebiyatı ve onun geleceği. Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi, 3, 129–145.
• Kaşgarlı, R. (2022). Lutpulla Mutellip şiirlerinin til alahdiliki heqqide. Dünya Uygur Yazarlar Birliği, 219–273.
• Kıllıoğlu, M. E. (2019). Çarlık Rusyasında Cedidçilik/Yeni Usul Hareketi. Journal of Awareness, 4(1), 65–90.
• Tengritagh Akademiyesi. (2024, Ocak 9). Ot yürek şair, vetenperwer ve milletperwer inqilapçı Lutpulla Mutellip. https://tengritagh.org/2024/01/09/ot-yuerek-shair-wetenperwer-we-milletperwer-inqilapchi-lutpulla-mutellip/
• Tuna, A. (2012). Doğu Türkistan’da asimilasyon ve ayrımcılık. İHH İnsani Yardım Vakfı Araştırma Yayınları.
• Tursun, E. (1998). Lutpulla Mutellip ve unin keçürilmişleri. Vikipedi. https://az.wikipedia.org/wiki/Lutpulla_Mut%C9%99llip
• Uçan, M., & Demirtaş, B. (2022). Cedidçilik ve Rusya Türkleri’nin bağımsızlık hareketlerine etkisi. Near East Historical Review, 12(2), 107–124.
• Yazar, T. (2007). Ortaçağ Anadolu Türk mimari bezemesinde vakvak üslubu. BİLİG Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi, 42, 1–33.
• Zaman, N. (2002). Uygur Hazirgi Zaman Edebiyati Tarihi. Sincan Halk Neşriyatı.