TANZİMAT REFORMUNUN OSMANLI DEVLETİ’NİN İDARİ VE MALİ YAPISINA ETKİSİ: MUHASSILLIK TEŞKİLATI ÖRNEĞİ

Yıl 2021, Sayı: 120, 115 - 132, 25.04.2021

Perihan Hazel Kaya

Öz

Bu çalışmanın amacı, Tanzimat dönemi ile birlikte mali alanda gerçekleştirilen en önemli reformlardan biri olarak taşrada kurulan muhassıllık meclislerinin işlevselliğini
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı arşiv belgeleri aracılığı ile değerlendirmektir. XIX. yüzyıl Osmanlı Devleti için idari, iktisadi, sosyal, kültürel vb. birçok alanda yeniliklerin ve değişimlerin yaşandığı bir yüzyıldır. XVIII. yüzyılın son çeyreğinde III. Selim döneminde başlayan ve XIX. yüzyılda II. Mahmud ile devam eden reform hareketleri sonucu 3 Kasım 1839 yılında Tanzimat fermanı ilan edilmiştir. Tanzimat dönemi reformlarının temel amacı merkeziyetçi bir devlet yaratarak idari ve mali anlamda taşra idaresini kontrol altında tutmaktı. Bu doğrultuda mali alanda yeniden merkeziyetçi, tek hazineli ve tek bütçeli sisteme dönmek için adımlar atılmaya başlanmıştı. Ancak bu alanda başarılı olabilmenin ve etkin bir mali sistem kurabilmenin yolu ise gelirlerin arttırılmasından geçiyordu. Gelirlerin arttırılması adına Tanzimat reformları aracılığıyla atılan ilk adım taşrada iltizam sisteminin kaldırılıp yerine mali merkeziyetçilik politikası doğrultusunda muhassıllık meclislerinin kurulmasıdır. Osmanlı Devleti’nin mali yapısının merkezileşmesine yönelik ilk uygulamalardan biri olması nedeniyle muhassıllık teşkilatının değerlendirilmesi önem arz etmektedir. Bu doğrultuda çalışmada ilk olarak Osmanlı Devleti’nin en yaygın vergi toplama yöntemi olan iltizam sisteminden bahsedilmekte daha sonra ise Tanzimat fermanı ile en temel vergi toplama sistemi olması amacıyla kurulan muhassıllık teşkilatı değerlendirilmektedir. Osmanlı arşiv kaynaklarından elde edilen bilgiler doğrultusunda muhassıllık sistemi ile istenilen başarıya ulaşılamadığı ve hazine gelirlerinde önemli azalmalar olduğu görülmektedir. Bu nedenle de 1842 yılında muhassıllık teşkilatı kaldırılarak iltizam sistemine geri dönülmüştür.

Anahtar Kelimeler

: Tanzimat Reformu, Taşra, Merkez Maliyesi, Osmanlı Devleti, Muhassıllık Teşkilatı

THE EFFECT OF TANZIMAT REFORM ON THE ADMINISTRATIVE AND FISCAL STRUCTURE OF THE OTTOMAN STATE: CASE OF MUHASSILLIK ORGANIZATION

Öz

The aim of this study is to evaluate the functionality of the muhassıllık (tax collection) councils established in the provinces as one of the most important reforms in the fiscal field with the Tanzimat period, through the Presidential State Archives Ottoman archive documents. The 19th century is a century of innovations and changes in administrative, economic, social, cultural and many other fields for the Ottoman State. As a result of the reform movements that started in the last quarter of the 18th century in the period of Selim III and continued with Mahmud II in the 19th century, the Tanzimat edict was declared on 3 November 1839. The main purpose of the reforms of the Tanzimat period was to keep the provincial administration under control in administrative and fiscal terms by creating a centralized state. In this direction, steps were taken to return to a centralist, single-treasury and single-budget system in the fiscal field. However, the way to be successful in this field and establish an effective fiscal system was to increase revenues. The first step taken through the Tanzimat reforms to increase revenues is the abolition of the tax farming system in the provinces and the establishment of muhassıllık councils in line with the policy of fiscal centralization. It is important to evaluate the muhassıllık organization as it is one of the first applications for the centralization of the fiscal structure of the Ottoman State. In this line, firstly, the tax farming system, which
is the most common tax collection method of the Ottoman State, is mentioned; then the muhassıllık organization established to be the most basic tax collection system with the Tanzimat edict is evaluated in the study. In line with the information obtained from the Ottoman archive sources, it is seen that the desired success was not achieved with the muhassıllık system and that there was a significant decrease in the treasury revenues.For this reason, the muhassıllık organization was abolished in 1842 and the tax farming system was restored

Anahtar Kelimeler

Tanzimat Reform, Provincial, Central Finance, Ottoman State, Muhassıllık Organization

Kaynakça

• Ahmet, Lütfi (1999), Vakanüvis Ahmet Lütfi Tarihi, C.6: İstanbul.
• Akdağ, Mustafa (1970), “Osmanlı Tarihinde Ayanlık Düzeni Devri 1730 – 1839”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Tarih Bölümü Tarih Araştırmaları Dergisi, C: 8-12, Sayı 14-23, ss. 51-61.
• Akyıldız, Ali (2011), “Tanzimat”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı, C: 40, İstanbul.
• Barkan, Ömer Lütfi (1997),“Timar”,Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C: 12/1, İstanbul.
• Cezar, Yavuz (1985), “Tanzimat’a Doğru Osmanlı Maliyesi”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, C: 4, İstanbul.
• Cezar, Yavuz (1986), Osmanlı Maliyesinde Bunalım ve Değişim Dönemi, Alan Yayıncılık, İstanbul.
• Çadırcı, Musa (1985), Osmanlı İmparatorluğu’nda Eyalet ve Sancaklarda Meclislerin Oluşturulması (1840-1864), Ord. Prof. Yusuf Hikmet Bayur’a Armağandan Ayrı Basım, Türk Tarih Kurumu, Ankara.
• Çadırcı, Musa (1987), “Tanzimat’ın İlânı Sıralarında Türkiye’de Yönetim (1826-1839)”, Belleten, S. 201, C: LI, (Aralık).
• Çadırcı, Musa (2013), Tanzimat Döneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yapısı, (3. Baskı), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
• Çizakça, Murat (1999), “Osmanlı İmparatorluğu’nda İç Borçlanmanın Evrimi (15. Yüzyıldan, 19.Yüzyıla)”, Osmanlı Ansiklopedisi (İktisat), Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, C: 3
• Efe, Ayla (2002), Muhassıllık Teşkilatı, Doktora Tezi, Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Eskişehir.
• Efe, Ayla (2010), “Osmanlı Devleti’nde Mali Sistem Arayışının Getirdiği Yerel Yönetim Uygulamaları: Muhassıllık Örneği”, Tarih Dergisi, S. 49/1.
• Evci, Tevfik (2019), Tanzimat Döneminde Edirne (1839-1908), Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Genç, Mehmet (2000), “İltizam” , Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı, C. 22, İstanbul.
• Genç, Mehmet (2010), Osmanlı İmparatorluğunda Devlet ve Ekonomi, Ötüken Yayınları, İstanbul.
• Karpat, Kemal Haşim (2001), Ortadoğu’da Osmanlı Mirası ve Ulusçuluk, (çev. Recep Boztemur), İmge Kitabevi, Ankara.
• Ortaylı, İlber (2000), Tanzimat Devrinde Osmanlı Mahallî İdareleri (1840-1880), Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
• Özdemir, Hüseyin (2001), Osmanlı Devletinde Bürokrasi, Okumuş Adam Yayınları, İstanbul.
• Özkan, Ela (2017), 19. Yüzyılda Osmanlı Devleti’nin İdari Taksimatı (1839-1914), Doktora Tezi, Fırat Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Elazığ.
• Özkaya, Yücel ve Akyıldız, Ali (2006), “Muhassıl”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Ankara, Türkiye Diyanet Vakfı, C: 31.
• Pamuk, Şevket (2012), Türkiye’nin 200 Yıllık İktisadi Tarihi, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul.
• Şener, Abdüllatif (1990), Tanzimat Dönemi Osmanlı Vergi Sistemi, İşaret Yayınları, İstanbul.
• Tanör, Bülent (1996), Osmanlı-Türk Anayasal Gelişmeleri, (Genişletilmiş 3. Baskı), Afa Yayınları, İstanbul.
• Ubicini, M. A. (1998), Osmanlı’da Modernleşme Sancısı, (çev. Cemal Aydın), Timaş Yayınları, İstanbul.
• Uzun, Ahmet (2002), Tanzimat ve Sosyal Direnişler, Eren Yayınları, İstanbul.